१) कोर्नेलिअस व्हँडरबिल्ट
America was not discovered; it was built!
अमेरिका सापडली नाही, ती उभारली गेली! हे एक प्रसिद्ध वाक्य मी बऱ्याच वेळेला ऐकले होते.
नुकतीच 'The Men Who Built America' ही मालिका History channel वर बघितली. त्यामधील उद्योजकांच्या गोष्टी पाहून आश्चर्य तर वाटलेच परंतु अमेरिकेचा इतिहाससुद्धा समजला आणि वरील वाक्य तर शतशः पटले.
नुकतीच 'The Men Who Built America' ही मालिका History channel वर बघितली. त्यामधील उद्योजकांच्या गोष्टी पाहून आश्चर्य तर वाटलेच परंतु अमेरिकेचा इतिहाससुद्धा समजला आणि वरील वाक्य तर शतशः पटले.
या मालिकेमध्ये इतक्या छान तऱ्हेने सर्व उद्योजकांचा इतिहास समजावून दिला होता कि मला तो इतिहास तुमच्या बरोबर वाटून घ्यावा असे न वाटेल तरच नवल. खूप काही शिकण्यासारखे होते. न्यूयॉर्कमध्ये रहात असल्याने कितीतरी वेळा ग्रँड सेन्ट्रलला जाउन आलोय. कितीतरीवेळा रॉकफेलरच्या बिल्डिंग समोर उभे राहून ख्रिसमसचे झाड बघितलय परंतु त्यांचा इतिहास आज पहिल्यांदा कळला.
वादातीतही सही पण ज्यांनी अपार कष्ट घेऊन एक संपूर्ण देश उभा करण्यात हातभार लावला त्यांना सलाम!
-----------------------------------------------------------------------------------------------------
१४ एप्रिल १८६५, अमेरिकेतील यादवी युद्ध (civil war) संपल्यानंतर फक्त ५च दिवसांनी अब्राहम लिंकन यांची हत्या झाली. आत्तापर्यंत झालेल्या अमेरिकेतील रक्तरंजीत क्रांतीतील ६००,००० बळीमधील हा शेवटचा बळी! देश विभागला गेला.
सारे जग अमेरिकेकडे 'एक फसलेला लोकशाही प्रयोग' म्हणून बघू लागले. पण त्यांना हे माहित नव्हते कि अमेरिकेने एका नव्या विश्वात प्रवेश केला होता. एक छोटासा उद्योजकांचा समूह देशाला प्रगतीकडे घेऊन जाणार होता. रॉकफेलर, व्हँडरबिल्ट, कार्नेगी, फोर्ड, मॉर्गन सारख्या उद्योजकांनी अमेरिकेला एका नव्या वाटेवर नेउन एका नवीन अमेरिकन संस्कृतीच्या पायघड्या घालण्यास सुरुवात केली होती. पुढची पाच दशकं हि मंडळी अमेरिकेवर राज्य गाजवणार होती. या मंडळींकडे असलेली दूरदृष्टी इतिहास घडवणार होती. आणि यांच्यामुळेच २०व्या शतकाच्या त्या ५० वर्षात जग घडले असे म्हणायला इतिहासकार कमी करत नाहीत आणि ती अतिशयोक्तीही नाही.
न्यूयॉर्क १८६५ - नवीनच तयार झालेल्या नव अमेरिकेचे नेतृत्व करण्याची क्षमता असलेला पहिल्यांदा कोणीतरी राजकीय व्यक्ती नव्हता. हा होता स्वकष्टाने आणि दृढ इच्छाशक्तीने गरिबीतून वर आलेला आणि स्वतःचे साम्राज्य निर्माण करणारा ..
कोर्नेलिअस व्हँडरबिल्ट (२७ मे १७९४-४ जानेवारी १८७७)
वयाच्या १६व्या वर्षी कोर्नेलिअस व्हँडरबिल्टने $१०० कर्ज घेऊन एक फेरी बोट विकत घेतली. लवकरच त्याने एक अतिशय गळेकापू स्पर्धक म्हणून नाव कमावले. जिंकण्यासाठी काहीही करणारा व कोणत्याही थराला जाणारा असा हा तरुण होता. लवकरच त्याच्या एका बोटीच्या अनेक बोटी होऊन त्या न्यूयॉर्क वरून देशाच्या सर्व कानाकोपर्यात मालाची आणि उतारूंची वाहतूक करू लागल्या. कमी भाडे आकारून स्पर्धकांवर मात करणे आणि नंतर त्यांच्या कंपनी विकत घेणे अशी त्याची पद्धत होती. या पद्धतीला घाबरून 'हडसन रिव्हर असोसिएशन’ या स्पर्धक कंपनीने कॉर्नेलिअसला भरमसाट मोबदला देऊन हडसन नदीवरील जहाज-वाहतूक सोडून देण्यास राजी केले.
नवीन तयार झालेल्या देशाला मालवाहतूक करण्यासाठी अनेक पायाभूत सुविधांची गरज होती आणि नवनिर्मित सरकार काही लगेच हि मागणी पूर्ण करू शकणार नव्हते. व्हँडरबिल्टने हे ओळखले आणि त्याने यामध्ये पुढाकार घेण्याचे ठरवले. 'व्हँडरबिल्ट' हे नाव नाविक उद्योगाशी एवढे जोडले गेले कि त्याला 'कॉमाडोर' (English: commodore मराठी: अॅडमिरल व कॅप्टन यांच्या दरम्यानचा एक नाविक अधिकारी) असे संबोधण्यात येऊ लागले. पुढच्या ४० वर्षात व्हँडरबिल्टने जगातले सर्वात मोठे खाजगी नाविक साम्राज्य तयार केले.
आणि मग त्याच्या कारकीर्दीच्या सर्वोच्चक्षणी यादवी युद्धाच्या सुरुवातीला त्याने कोणालाही सुचणार नाही असा निर्णय घेतला.
आंतरखंडीय रेल्वेचे बांधकाम सुरु असलेले त्याने पहिले. यामुळे पूर्व आणि पश्चिम अमेरिका प्रवास काही महिन्यात शक्य होणार होता. शिवाय रेलरोड वाहतूक हि अधिक कार्यक्षम आणि स्वस्तसुद्धा होती. व्हँडरबिल्टला रेलरोडमध्ये त्याचे भविष्य दिसले. त्याने आपल्या सर्व बोटी विकून टाकल्या आणि आयुष्याची जमापुंजी रेलरोड कंपनी विकत घेण्यामध्ये घालवली. चांगले उद्योजक हे नेहमी अशा संधींना ओळखतात आणि कोणालाही सुचणार नाहीत अशी पाऊले उचलून, धोका पत्करून, त्यांचे निर्णयाशी ठाम राहून त्यांचे भविष्य स्वतः लिहितात. आणि त्याचा हा निर्णय काही चुकीचा ठरला नाही. यादवी युद्धानंतर तो अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत माणूस ठरला. त्याकाळी त्याची संपत्तीची मोजदाद $६ कोटी ८० लाख ठरली जी आत्ताच्या रकमेमध्ये $७५० कोटी होईल.
परंतु हे सर्व पैसे त्याला त्याच्या युद्धात मरण पावलेला मुलगा परत आणून देणार नव्हते. यादवी युद्धामध्ये त्याचा एक मुलगा जॉर्ज धारातीर्थी पडला होता. त्याचे आपल्या या मुलावर जीवापाड प्रेम होते आणि त्याला त्याने तसे मोठेही केले होते. जॉर्जकडे कोमोडोर आपल्या साम्राज्याचा वारस म्हणून बघत होता. परंतु त्याच्या अचानक जाण्याने कमोडोर निराशेच्या गर्तेत सापडला होता. आता त्याच्यासमोर त्याचा दुसरा पण दुसर्यांच्या दृष्टीने फारसा महत्वाकांक्षी नसलेला मुलगा विल्यम याला वारस करण्याशिवाय पर्याय नव्हता.
विल्यम व्हँडरबिल्ट (८ मे १८२१ - ८ डिसेम्बर १८८५)
विल्यमला त्याने 'हडसन रेलरोड' चे उपाध्यक्ष केले. परंतु नंतरच्या केलेल्या व्यावसायिक भेटींमध्ये हे स्पष्ट झाले कि व्हँडरबिल्टचे स्पर्धक त्याला आता ताकदीचा स्पर्धक मानायला तयार नव्हते. व्हँडरबिल्ट आता वयाच्या सत्तरी मध्ये पोहोचला होता आणि त्याला स्पर्धक फारसे महत्त्व देईनासे झाले. व्हँडरबिल्टबरोबर झालेले अनेक करार त्यांनी मोडीत काढले. नव्या करारांवर सही करण्यास त्यांनी नकार दिला. कामोडॉर व्हँडरबिल्टने त्यांना धडा शिकवण्याचे ठरवले.
न्यूयॉर्क शहरात येणारा एकुलता एक अल्बानी रेलवे पूल हा व्हँडरबिल्टच्या मालकीचा होता. संपूर्ण न्यूयॉर्क बेटावरील दळणवळण या पुलावरूनच चालले होते म्हणाना. कामोडॉर व्हँडरबिल्टने हा पूल बंद करण्याचे आदेश दिले आणि एकहाती न्यूयॉर्क सेन्ट्रल कंपनीला आणि पर्यायाने न्यूयॉर्कला वेठीस धरले.
न्यूयॉर्क सेन्ट्रलच्या व्यवस्थापकांनी त्यांच्या मालकीचे समभाग विकायला सुरुवात केली. लवकरच हि बातमी सगळीकडे पसरली आणि त्या समभागांच्या किमती घसरायला सुरुवात झाली. व्हँडरबिल्टने सारे समभाग विकत घेऊन टाकले आणि आपल्या कंपनीमध्ये विलीन करून टाकली. अशा रीतीने व्हँडरबिल्टने अमेरिकेतली सर्वात मोठ्या रेलरोड कंपनीची स्थापना केली.
व्हँडरबिल्टची महत्त्वाकांक्षा जशी त्याचे साम्राज्य तयार करण्यास उपयुक्त ठरली तशीच एका वेळेस त्याच साम्राज्याच्या विनाशासही कारणीभूत ठरली होती. याच महात्वाकांक्षेमुळे व्हँडरबिल्टला मोठा तोटा सहन करावा लागला.
शिकागो हे न्यूयॉर्क सारखेच प्रगतीशील शहर होते. औद्योगिक वाढीचे महत्वाचे केंद्र बनत चालले होते. शिकागो आणि न्यूयॉर्क ला जोडणारी इअरि रेलरोड लाइन हि सर्वाधिक फायदेशीर रेलरोड लाइन होती आणि ती अजूनही व्हँडरबिल्टच्या मालकीची नव्हती.
इअरि शिकागो ते न्यूयॉर्क मार्ग
१८६७ मध्ये व्हँडरबिल्ट या कंपनीचे सर्व समभाग विकत घेण्याचा सपाटा लावला. एका आठवड्याच्या आत जास्तीत जास्त समभाग विकत घेऊन या कंपनीवर मालकी हक्क प्रस्थापित करण्याचा त्याचा मानस होता. (Hostile Takeover) परंतु या कंपनीतील व्यवस्थापक जे गोल्ड आणि जीम फिस्क याला पुरून उरतात. त्यांनी व्हँडरबिल्टला लुटायचा बेत आखला. दोघेजण मिळून कंपनीच्या बेसमेंटमध्ये सर्रास कंपनीचे समभाग छापणारा छापखानाच काढला आणि सरळ सरळ छापायला सुरुवात केली. (Watering Down Stock) (हे आज अत्यंत बेकायदेशीर कृत्य समजले जाते.) त्यांनी १ लाखाच्या वर समभाग छापले. प्रत्येक समभागावर त्यांनी छोट्या अक्षरात अस्वीकृती (disclaimer) लिहिले कि समभाग छापण्याचे सर्व हक्क कंपनीकडे राहतील आणि भागधारकांना विचारात न घेता कंपनी समभाग छापेन. व्हँडरबिल्टने अधाशीपणे सर्व समभाग विकत घेत राहिला. परंतु प्रत्येक समभाग घेतल्यावर त्याच्या भागांची किंमत कमी होत गेली आणि कंपनीचे मालकी हक्क अजूनही कंपनीकडेच राहिले.
अशा रीतीने व्हँडरबिल्टने $७०,००,००० चे (आजचे $१००कोटी) समभाग विकत घेतल्यावर त्याला यातील फोलपणा लक्षात येतो पण हात चोळत राहण्यावाचून त्याच्यापुढे पर्याय नाही राहिला.
अशा रीतीने व्हँडरबिल्टने $७०,००,००० चे (आजचे $१००कोटी) समभाग विकत घेतल्यावर त्याला यातील फोलपणा लक्षात येतो पण हात चोळत राहण्यावाचून त्याच्यापुढे पर्याय नाही राहिला.
रेलरोडचे जाळे सर्व अमेरिकेत पसरू लागले होते. जे फक्त १५ वर्षांपूर्वी स्वप्न वाटायचे ते आता सत्यात उतरले होते. १८०,००० कामगारांना काम मिळाले होते. मालाची देवाणघेवाण वाढली होती. उद्योगांना चालना मिळू लागली होती. मिसिसिपी च्या पूर्व आणि पश्चिमेकडील जग एकत्र येऊ लागले होते. १८७१ मध्ये आपल्या या साम्राज्याची ओळख सर्वांना पटावी म्हणून व्हँडरबिल्टने एक मोठे रेलवे स्टेशन बांधायचा विचार केला. हार्लेम, सेन्ट्रल आणि हडसन रेल रोड जेथे एकत्र येतात तेथे त्याने एक मोठी इमारत बांधायचे ठरवले. हेच "ग्रँड सेन्ट्रल डेपो" न्यूयॉर्क मधली त्याकाळातील सर्वात मोठी इमारत होती. आणि त्याकाळच्या साम्राज्याचा एक पुरावा म्हणून आजही हि इमारत मोठ्या दिमाखात उभी आहे.
आयुष्याच्या शेवटच्या पर्वात व्हँडरबिल्टने मोठमोठ्या देणग्या दिल्या. सेन्ट्रल विद्यापीठाला $१० लाख आणि न्यूयॉर्क मधील चर्च ला $५०,००० ची देणगी दिली. सेन्ट्रल विद्यापीठ आज व्हँडरबिल्ट विद्यापीठ म्हणून ओळखले जाते.
कोर्नेलिअस व्हँडरबिल्ट हा जगातील सर्वात मोठ्या रेलरोड कंपनीचा मालक होता. अन त्याला याची कल्पना होती कि रेलरोड आता अमेरिकेत सगळीकडे झालेले आहेत. आता पैसा रेलरोड बांधून नाही तर त्यावर मालाची आणि उतारूंची वाहतूक करून येणार. त्यासाठी तो एका चांगल्या मालाच्या शोधात होता ज्याची वाहतूक संपूर्ण देशभर करून तो पैसा कमवू शकेल आणि असा माल आणि अशा कंपनीचा मालक त्याला लवकरच मिळाला.
जॉन डी. रॉकफ़ेलर आणि त्याचे केरोसीन (रॉकेल)!
त्याविषयी पुढील भागात. . .
क्रमशः
-----------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------
संदर्भसूची:
१) The men who built America - History Channel
२) Wikipedia: Cornelius Vanderbilt
३) व्हँडरबिल्ट घराणे: मराठी विश्वकोश
१) The men who built America - History Channel
२) Wikipedia: Cornelius Vanderbilt
३) व्हँडरबिल्ट घराणे: मराठी विश्वकोश
२) जॉन डी रॉकफेलर
कोर्नेलिअस व्हँडरबिल्ट हा जगातील सर्वात मोठ्या रेलरोड कंपनीचा मालक होता. अन त्याला याची कल्पना होती कि रेलरोड आता अमेरिकेत सगळीकडे झालेले आहेत. आता पैसा रेलरोड बांधून नाही तर त्यावर मालाची आणि उतारूंची वाहतूक करून येणार. त्यासाठी तो एका चांगल्या मालाच्या शोधात होता ज्याची वाहतूक संपूर्ण देशभर करून तो पैसा कमवू शकेल आणि असा माल आणि अशा कंपनीचा मालक त्याला लवकरच मिळाला.
जॉन डी. रॉकफ़ेलर आणि त्याचे केरोसीन (रॉकेल)!
पुढे चालू . . .
============================================================================================
============================================================================================
"$१.६५ प्रती बॅरल", जॉन म्हणाला.
कोर्नेलिअस त्याच्याकडे बघतच राहिला. कोण कुठला हा लहानसा तेल विकणारा आणि मला '१.६५ प्रती बॅरल' असा भाव सांगतोय?
"हा भाव सध्याच्या भावापेक्षा १/३ आहे याची कल्पना आहे ना तुला? मला वाटते तुला अजून तेलाच्या धंद्यातले बरेच शिकायचे बाकी आहे!" कोर्नेलिअस व्हँडरबिल्ट काहीश्या रागानेच म्हणाला.
"मला जेवढे माहिती असायला हवे तेवढे मला माहिती आहे" जॉनने बाणेदारपणे उत्तर दिले.
" आणि हा भाव मी तुला का देऊ?" कोर्नेलिअसने विचारले.
"कारण तुमची संपूर्ण आगगाडी मी माझ्या तेलाने भरवून टाकेन. आणि जर तुम्ही मला हा भाव नाही दिला तर मी दुसर्या कोणाची तरी भरवेन!" जॉन शांतपणे म्हणाला.
कोर्नेलिअस त्याच्याकडे बघतच राहिला. कोण कुठला हा लहानसा तेल विकणारा आणि मला '१.६५ प्रती बॅरल' असा भाव सांगतोय?
"हा भाव सध्याच्या भावापेक्षा १/३ आहे याची कल्पना आहे ना तुला? मला वाटते तुला अजून तेलाच्या धंद्यातले बरेच शिकायचे बाकी आहे!" कोर्नेलिअस व्हँडरबिल्ट काहीश्या रागानेच म्हणाला.
"मला जेवढे माहिती असायला हवे तेवढे मला माहिती आहे" जॉनने बाणेदारपणे उत्तर दिले.
" आणि हा भाव मी तुला का देऊ?" कोर्नेलिअसने विचारले.
"कारण तुमची संपूर्ण आगगाडी मी माझ्या तेलाने भरवून टाकेन. आणि जर तुम्ही मला हा भाव नाही दिला तर मी दुसर्या कोणाची तरी भरवेन!" जॉन शांतपणे म्हणाला.
कोर्नेलिअस थंडपणे जॉनकडे बघत होता.
थोड्याच वेळात कोर्नेलिअसला ६० बॅरल प्रती दिन पुरवण्याचा करार करून सगळ्या प्रतिस्पर्ध्यांपेक्षा सर्वात स्वस्त वाहतुकीचे दर यशस्वीपणे मिळवून जॉन कोर्नेलिअस व्हँडरबिल्टच्या आलिशान महालातून बाहेर पडला.
रेल्वेने घरी परत येताना त्याला आता एकच प्रश्न सतावत होता. आपली क्षमता २५ बॅरल प्रतीदिनपेक्षा कमी असताना कोर्नेलिअसला रोज तेलाच्या ६० बॅरल कुठून द्यायच्या?
============================================================================================
जॉन डी रॉकफेलर: (८ जुलै १८३९ - २३ मे १९३७)
जॉन रॉकफेलरचा जन्म १८३९ मध्ये रिचफर्ड नावांच्या गावी न्यूयॉर्क राज्यात झाला. जॉनचे वडील बिल हा वैदू होता. गावोगाव भटकून जडीबुटी आणि कॅन्सरवरील खोटे औषधे विकणे हा त्याचा धंदा होता. त्याच्या सहा अपत्यांपैकी जॉन हे दुसरे अपत्य. बिलला कुटुंबाची काहीच काळजी नव्हती. लोकांना फसवत त्यांना काहीबाही विकत त्याचे आयुष्य खुशाल चालू होते. घरच्यांना टाकून मधूनच आठवण आल्यासारखा वर्षातून कधीतरी बिल घरी उगवायचा आणि एखाद दुसरा दिवस राहून परत अदृश्य व्हायचा. १८५३ मध्ये रॉकफेलर कुटुंब ओहायो राज्यातील क्लीव्हलँड गावात राहायला गेले. तेव्हापासून बिल - या सहा मुलांचा पिता - घरी आलाच नाहीत.
(ओहायो राज्यातील क्लीव्हलँड गाव. येथेच जॉनने आपला पहिला तेल शुद्धीकरणाचा कारखाना टाकला. महत्वाची शहरे गोल केली आहेत.)
गरीब परिस्थितीत दिवस काढणाऱ्या जॉनला लहानपणीच कळून चुकले कि वडिलांवर विसंबून न राहता कुटुंबाचे पालन पोषण करण्याची जबाबदारी त्याला स्वतःला उचलायला लागणार आहे. तिकडे बिल आपल्या पहिल्या पत्नीला घटस्फोटही न देता कॅनडाला निघून गेला आणि त्याने दुसरे लग्न करून नवीन आयुष्य सुरु केले.
जायच्या अगोदर बिल एक चांगले काम करून गेला. जॉनला खूप शिकायचे होते. त्याला कॉलेजमध्ये पण जायचे होते पण बिलने त्याला सांगितले कि तू व्यावसायिक शिक्षण घे ज्याने पुढे जाउन कुटुंबाचा चरितार्थ चालवता येईल. त्यानुसार जॉन लेखांकन - हिशोबानिसाचे काम (accounting) शिकला ज्याचा खरंच पुढे त्याला त्याच्या व्यवसायामध्ये खूप उपयोग होणार होता. याच शिक्षणाच्या जोरावर पुढे अमेरिकेतील सर्वात मोठी तेल कंपनी स्थापन होणार होती. स्टँडर्ड ऑईलच्या महाराज्याची पायाभरणी सुरु झाली होती.
लहानपणापासूनच जॉनमध्ये आन्त्रप्रुनरचे गुण दिसायला लागले. तो लहान मुलांसाठी कँडी बनवून ती आजूबाजूच्या मुलांना, शाळेजवळ, जाऊन विकत असे. कॅन्डीबरोबरच टर्की वगैरे काय वाटेल ते विकून तो पैसे उभे करून कुटुंबाचा खर्च चालवू लागला. त्यातून त्याचे थोडेसे पैसेही सुटू लागले.
नंतर १८५५ मध्ये त्याने वयाच्या १६व्या वर्षी पहिली नोकरी धरली. ह्युलेट आणि टटल नावाच्या कंपनीमध्ये त्याला सहाय्यक हिशोबानिसाची नोकरी मिळाली - दिवसाला ५० सेंट्स. हा पगार तेव्हासुद्धा खूप कमी होता. परंतु जॉनने उधळमाधळ न करता काटकसरीने पैसे वापरले. तसाच जॉन कट्टर ख्रिश्चनहि होता. देवावर त्याचा विश्वास होता. अगदी पहिल्या पगारापासून त्याने ताहित देण्यास सुरुवात केली होती. (ताहित - ख्रिस्चन लोक पगारातील १०% भाग हा धार्मिक कामासाठी आणि जनकल्याणासाठी दान करतात.) जेव्हा जॉनला पगारवाढ दिली गेली नाही तेव्हा ती नोकरी सोडून त्याने भागीदारीत स्वतःचा व्यवसाय सुरु केला. तो धान्य, मांस आणि इतर पदार्थांची दलाली करू लागला. पहिल्याच वर्षी त्याने त्याचा व्यवसाय एवढा भरभराटीस आणला कि त्याची वार्षिक उलाढाल $४,५०,००० च्या वर होऊ लागली. त्याच वेळेस त्याला त्याच्या पुढच्या उत्पादनाचा शोध लागला.
"तेल"
जॉनला तेलाचे भविष्य त्याच्या नजरेसमोर स्वच्छ दिसत होते. तेलामध्ये अमेरिकेचे भविष्य घडविण्याची ताकद होती आणि या ताकदीचा उपयोग करून घेऊन जॉन स्वतः श्रीमंत होणार होता. शुद्ध केलेले तेल म्हणजेच रॉकेल हे एक स्वच्छ जळणारे इंधन होते जे दिव्यांमध्ये वापरता येत होते. परंतु तेल जमिनीतून काढणे म्हणजे एक प्रकारचा जुगारच होता. तेलाची विहीर खोदायची परंतु तिला तेल सापडेल कि नाही याचा भरोसा नसायचा. जरी तेल सापडले तरीही ते किती दिवस विहिरीला राहील याची शाश्वती नसायची. आणि जॉन लहानपणापासून व्यवसायातील धोका (risk) शेकडो कोस दूर ठेऊन होता.
(तेलाची विहीर)
तेल शुद्ध करणे हे तेल खोदून बाहेर काढण्यापेक्षा जास्त सोपे आणी स्वस्त होते. कोणीही आपल्या घराच्या मागे एक लोखंडाची टाकी आणि थोडेसे इतर सामान उभारून 'तेल शुद्ध' करू शकत असे. कित्येक लोकांनी घराच्या मागे तेल शुद्धीकरण सुरु केले.त्यामुळे तेलाच्या विहिरीत पैसे गुंतवण्यापेक्षा त्याने तेल शुद्ध करण्याचा कारखाना काढायचे ठरवले. वयाच्या २४व्या वर्षी आयुष्याची जमापुंजी $४००० खर्चून जॉनने त्याचा पहिला तेलशुद्धिकरणाचा कारखाना क्लीव्हलँडमध्ये काढला. मोरीस क्लार्क व सम्युअल आंड्र्यूज हे त्याचे भागीदार होते. बाकी उद्योजकांकडून कच्चे तेल विकत घेऊन तेल शुद्ध करून विकण्याचा व्यवसाय त्याने सुरु केला. तेव्हा सर्व उद्योजकांना तेल शुद्ध करण्यामध्ये साधारण सारखाच खर्च येत होता. परिणामी सर्वांच्या तेलाच्या किमतीही साधारण सारख्याच होत्या. त्यामुळे जॉनला कळत नव्हते कि या प्रतिस्पर्ध्यांवर कशी मात करावी. लवकरच तशी संधी त्याला चालून आली.
(स्टँडर्ड ऑईलचा पहिला तेल शुद्धीकरण कारखाना)
शुद्ध तेल मोठ्या शहरांमध्ये वाहून नेण्यासाठी उद्योजक तर्हेतर्हेचे मार्ग वापरत. कोणी घोडागाडी वापरी तर कोणी मोठा उद्योजक रेल्वे. ज्याची जशी ऐपत तसे मार्ग. वाहतुकीला देखील साधारण सारखाच खर्च येई. त्यामुळे तेलाच्या किमती साधारण सारख्याच रहात. जॉनला छोटे मोठे व्यावसायिक बनायचे नव्हते. त्याला मोठी कंपनी स्थापन करायची होती. कंपनी मोठी असेल तर वाहतुकीचे दरही स्वस्त आणि परिणामी फायदाही जास्त हा सिद्धांत जॉनला माहिती होती.
(स्टँडर्ड ऑईल तेल शुद्धीकरण कारखाना - व्हीटिंग, इंडियाना)
आणि याच सुमारास व्हँडरबिल्टने जॉनला आपल्या भेटीस बोलावले.
"$१.६५ प्रती बॅरल", जॉन म्हणाला...
==================================================================
अमेरिकेत त्या काळापर्यंत रेल मार्ग बरेच झाले होते आणि रेल कंपन्या सतत वाहतूक करण्यासाठी नवनवीन मालाच्या शोधात होत्या. अमेरिकेतील सर्वात मोठ्या रेल कंपनीचा मालक कोर्नेलीअस व्हँडरबिल्टने जॉनला अफलातून एक असा सौदा दिला होता आणि जेव्हा उद्योगजगतातील सर्वात मोठ्या अशा माणसाशी असा सौदा होतो तेव्हा मागे परत फिरणे शक्य नसते.
अमेरिकेत त्या काळापर्यंत रेल मार्ग बरेच झाले होते आणि रेल कंपन्या सतत वाहतूक करण्यासाठी नवनवीन मालाच्या शोधात होत्या. अमेरिकेतील सर्वात मोठ्या रेल कंपनीचा मालक कोर्नेलीअस व्हँडरबिल्टने जॉनला अफलातून एक असा सौदा दिला होता आणि जेव्हा उद्योगजगतातील सर्वात मोठ्या अशा माणसाशी असा सौदा होतो तेव्हा मागे परत फिरणे शक्य नसते.
जॉनला हवा तो भाव मिळाला होता आणि त्याला व्हँडरबिल्टला रोज ६० रेलकार्स भरून तेल पुरवठा करायचा होता. प्रत्यक्षात त्याची क्षमता अर्ध्याहूनही कमी होती पण त्याने हार नाही मानली. जॉनला त्यासाठी लवकरात लवकर त्याच्या कंपनीचा विस्तार करायचा होता. आणि म्हणून तो आपल्या धंद्यामध्ये गुंतवणूकदार शोधू लागला. दुर्दैवाने त्याच वेळेस रॉकेल लोकांच्या नजरेतून उतरू लागले होते. अत्यंत ज्वालाग्राही असल्याने आग लागून बर्याच घरांमध्ये अपघात घडले होते. त्यामुळे जे गुंतवणूकदार मदत करतील असे जॉनला वाटत होते त्यांनासुद्धा गुंतवणूक करण्यास मन वळवणे जॉनला अवघड वाटू लागले.
मग जॉनने स्टँडर्ड ऑईलची स्थापना केली आणि आपल्या ग्राहकांना एकसमान दर्जाचे तेल पुरवण्याचा मानस असल्याचे सर्व गुंतवणूकदारांना सांगितले. गुंतवणूकदारांनी त्यास मान्यता दिली. लवकरच स्टँडर्ड ऑईलचे नाव सर्व देशात झाले आणि त्याचा खप वाढू लागला. कंपनीची प्रसिद्धी बघता जॉनला अनेक गुंतवणुकदारसुद्धा मिळत गेले आणि त्याने नवीन कारखाने विकत घेण्याचा सपाटा लावला.
(स्टँडर्ड ऑईल कंपनीचे चिन्ह)
जॉनला मिळालेला वाहतुकीचा भाव जॉनच्या प्रतिस्पर्ध्यांना परवडणारा नव्हता. त्यामुळे ते स्पर्धेत मागे पडत गेले. कित्येक प्रतिस्पर्ध्यांच्या दुकानांना टाळे लागले. त्यांना सुरुवातीस कळेना कि रॉकफेलर त्याचे रॉकेल आपल्यापेक्षा एवढे स्वस्त कसे विकू शकतो? त्यांनी जेव्हा रेलरोड कंपन्यांकडे या बाबतची चौकशी केली तेव्हा त्यांना जॉनला मिळत असलेल्या सूट बाबत माहिती मिळाली. हे कळताच लोक रेलरोड कंपन्यांवर भडकले. त्यांनी त्यांनाही वाहतुकीत सूट देण्याची मागणी केली. परंतु रेलरोड कंपनीने तुमचे उत्पादन तेवढे नाही असे सांगत त्यांच्या मागणीला वाटण्याच्या अक्षता लावल्या. लोकांनी मग पुढे मोर्चेहि काढले आणि रेल कंपन्यांना सर्वांना सारखा भाव द्यावयास उद्युक्त केले. (परंतु तरीही रेल कंपन्या लपून छापून मोठ्या तेल कंपन्यांना स्वस्त वाहतुकीचे भाव देतच राहिल्या.) इकडे रॉकफेलरचे तेलाचे उत्पादन भरमसाठ वाढतच होते. व्हँडरबिल्टच्या कार्स तर केव्हाच भरल्या आणि जॉनने बाकी रेलरोडच्या मालकांशीही बोलणी सुरु केली आणि त्यांच्याकडूनही त्याने त्याच्यासाठी विशेष भावासाठी घासाघीस करून ते पदरात पाडून घेतले. अमेरिकेमधील घराघरातून आता जॉनच्या रॉकेलचे दिवे घरातील अंधार दूर करू लागले. लवकरच स्टँडर्ड ऑईल देशातील सर्वात मोठ्या तेल उद्योगांपैकी एक रॉकेल बनवणारी कंपनी बनली. पण जॉनसाठी हे पुरेसे नव्हते. त्याची महत्त्वाकांक्षा अजून वाढीस लागली होती.
व्हँडरबिल्टच्या गाड्या भरूनही जॉनकडे बरेच रॉकेल उरायला लागले. आणि हि गोष्ट व्हँडरबिल्टच्या प्रतिस्पर्ध्यांच्या लक्षात आली. टॉम स्कॉट हा असाच एक प्रतिस्पर्धी व्हँडरबिल्टच्या खुर्चीची आस धरून असणारा. रेलरोडचा राजा बनायचे असेल तर जॉन रॉकफेलरशी सौदा करणे अपरिहार्य आहे हे त्यास माहित होते. स्कॉट त्याच्या एका सहकार्याला घेऊन क्लीव्हलंडला जॉन रॉकफेलरला भेटायला गेला. स्कॉटचा हा सहकारी एक उभारता व्यावसायिक होता आणि त्याचे नाव होते 'अँड्र्यू कार्नेगी'. भेटीचा सारा मसुदा अँड्र्यूने बनवला होता. जॉन बरोबरची त्यांची हि मिटिंग काही फार वेळ चालली नाही. त्यांची ऑफरच अशी होती.
"आम्ही स्टँडर्ड ऑईलला आमच्या नेहमीच्या भावामध्ये प्रतीबॅरल ४०% सवलत देऊ" अँड्र्यू म्हणाला.
जॉनने होकारार्थी मान हलवली.
"ह्या सौद्याची कागदपत्रे उद्या .. "
"त्याची गरज नाही." स्कॉटला त्याचे वाक्य पुरेही न करू देता जॉन म्हणाला, "तोंडी करार मला पुरेसा आहे."
रॉकफेलरला व्हँडरबिल्टपेक्षा अधिक चांगला सौदा स्कॉटकडून मिळाला होता. शिवाय तोंडी करार असल्याने याचा कुठेही कागदोपत्री पुरावा नव्हता. त्यामुळे रेलरोड कंपनीने कुणाला वाहतुकीत सूट दिली आहे हे देखील लोकांना समजणार नव्हते.
जॉनने होकारार्थी मान हलवली.
"ह्या सौद्याची कागदपत्रे उद्या .. "
"त्याची गरज नाही." स्कॉटला त्याचे वाक्य पुरेही न करू देता जॉन म्हणाला, "तोंडी करार मला पुरेसा आहे."
रॉकफेलरला व्हँडरबिल्टपेक्षा अधिक चांगला सौदा स्कॉटकडून मिळाला होता. शिवाय तोंडी करार असल्याने याचा कुठेही कागदोपत्री पुरावा नव्हता. त्यामुळे रेलरोड कंपनीने कुणाला वाहतुकीत सूट दिली आहे हे देखील लोकांना समजणार नव्हते.
मात्र व्हँडरबिल्टला जेव्हा या कराराबाबत समजले तेव्हा त्याला बराच मोठा धक्का बसला. व्हँडरबिल्टचे रेलरोड क्षेत्रातील अबाधित सामर्थ्याला ठेच लागली होती. रॉकफेलरचे तेल अमेरिकेत वाहून नेणारा तो काही आता एकटाच मोठा रेलरोड मालक नव्हता. त्याला प्रतिस्पर्धी तयार झाला होता. रॉकफेलरचे रॉकेल अमेरिकेत घरोघरी पोहोचून त्याला तुफान पैसा मिळू लागला होता. आणि हाच पैसा वापरून रॉकफेलर रेलरोडमधील प्रतिस्पर्ध्यांना एकमेकांशी भांडवत खेळवत होता.
रॉकफेलरने सर्व तेल शुद्धीकरणाचे कारखाने विकत घेणे चालूच ठेवले होते.
"एक तर तुम्ही तुमची कंपनी मला विकून स्टँडर्ड ऑईलचे समभाग धारक व्हा नाहीतर तुमच्या दुकानाला टाळे ठोका" जॉन त्याच्या प्रतिस्पर्ध्यांना सांगत फिरत असे. क्लीव्हलंडमधील २६ कारखान्यांपैकी जॉन रॉकफेलरने २० कारखाने विकत घेतले. उरलेल्या ६ जणांनी नकार दिला होता. परंतु त्यांनाही जॉनने सोडले नाही. बरे कारखाने विकत घेतले तर घेतले पण त्याचीही पूर्ण किंमत द्यावयास तो राजी नव्हता. बहुतेक सर्व कारखाने त्याने ५०% पेक्षा कमी दराने विकत घेतले. कारखानदार नाईलाजाने त्याला आपला कारखाना विकत होते कारण त्यांना आपले भविष्य समोर दिसत होते. बाजारात रॉकफेलरपेक्षा स्वस्त तेल विकणे त्यांना शक्य नव्हते कारण रेलरोड कंपन्या त्यांना त्यांचे रॉकेल वाहून शहरात न्यायला महाग भाव लावत होत्या. त्यामुळे जर याला आपला धंदा आत्ता विकला नाही तर आपल्या कुटुंबासमोर भिक मागायची पाळी येणार हे ते सर्व जाणून होते.
"एक तर तुम्ही तुमची कंपनी मला विकून स्टँडर्ड ऑईलचे समभाग धारक व्हा नाहीतर तुमच्या दुकानाला टाळे ठोका" जॉन त्याच्या प्रतिस्पर्ध्यांना सांगत फिरत असे. क्लीव्हलंडमधील २६ कारखान्यांपैकी जॉन रॉकफेलरने २० कारखाने विकत घेतले. उरलेल्या ६ जणांनी नकार दिला होता. परंतु त्यांनाही जॉनने सोडले नाही. बरे कारखाने विकत घेतले तर घेतले पण त्याचीही पूर्ण किंमत द्यावयास तो राजी नव्हता. बहुतेक सर्व कारखाने त्याने ५०% पेक्षा कमी दराने विकत घेतले. कारखानदार नाईलाजाने त्याला आपला कारखाना विकत होते कारण त्यांना आपले भविष्य समोर दिसत होते. बाजारात रॉकफेलरपेक्षा स्वस्त तेल विकणे त्यांना शक्य नव्हते कारण रेलरोड कंपन्या त्यांना त्यांचे रॉकेल वाहून शहरात न्यायला महाग भाव लावत होत्या. त्यामुळे जर याला आपला धंदा आत्ता विकला नाही तर आपल्या कुटुंबासमोर भिक मागायची पाळी येणार हे ते सर्व जाणून होते.
स्टँडर्ड ऑईलचा समभाग (शेअर)
पुढे पुढे तर त्याने रेलरोड कंपन्यानकडून प्रतिस्पर्ध्यांच्या वाहून नेलेल्या तेलावरही स्वतःच सूट (रीबेट) मिळवायला सुरुबात केली. रीबेट म्हणजे एका बॅरल मागे रेलरोड कंपनी वाहतुकीच्या दरातील काही पैसे तेलाच्या मालकाला परत देई. हि पद्धत आजही अमेरिकेत चालू आहे. रेलरोड कंपनीला त्याने स्पष्ट सांगितले कि माझ्या तेलावर मला सुट मिळतीये ती ठीकच आहे पण माझ्या प्रतिस्पर्ध्यांचे जेवढे तेल तुम्ही वाहून न्याल त्या प्रमाणात मला माझ्या तेलावर अजून रीबेट पाहिजे. म्हणजे तेल दुसर्यांचे मात्र रिबेट घेतोय हा. तसे पाहिले तर हि शुद्ध लुट होती पण रेलरोड कंपन्यांनी त्यास आव्हान दिले नाही. त्यामुळे प्रतिस्पर्धी त्या रेलरोड कंपनी पासून दूर राहू लागले. मग जॉन त्या रेलरोड कंपनीचा एकमेव ग्राहक बनत असे. (Monopoly)
देशातील सर्व तेल शुद्धीकरणाचे कारखाने विकत घेऊन जॉन रॉकफेलर आपली मक्तेदारी (Monopoly) प्रस्थापित करू लागला होता.
"अजून एक कारखाना आपल्या ताब्यात आलाय" जॉन त्याच्या हिशोबानिसाला म्हणाला.
"ठीक आहे, मी बघतो त्या कारखान्याचा व्यवहार" हिशोबानिस म्हणाला.
"त्याची गरज नाही. तो कारखाना आपण बंद करीत आहोत." जॉन उत्तरला. हिशोबानिस आश्चर्याने त्याच्याकडे पाहू लागला.
"ठीक आहे, मी बघतो त्या कारखान्याचा व्यवहार" हिशोबानिस म्हणाला.
"त्याची गरज नाही. तो कारखाना आपण बंद करीत आहोत." जॉन उत्तरला. हिशोबानिस आश्चर्याने त्याच्याकडे पाहू लागला.
फक्त हे कारखाने विकत घेणे त्याचे ध्येय नव्हते. जॉनला आपला नफासुद्धा वाढवायचा होता. आणि म्हणूनच त्याने मग नवनवीन चाली खेळायला सुरुवात केली. एकट्याचे राज्य - मक्तेदारी - मोनोपोली - जर स्थापन करायची असेल तर खेळातील सर्व स्पर्धकांना मैदानाबाहेर घालवायचे असते आणि हे काम जॉन रॉकफेलरपेक्षा कोण अधिक चांगले करणार होते?
लवकरच उत्तर-पूर्व अमेरिकेतील ९०% तेल व्यवहार स्टँडर्ड ऑईल करू लागली आणि अशा प्रकारे देशातील पहिल्या मक्तेदारीचा जन्म झाला.
(क्लीव्हलंड येथील स्टँडर्ड ऑईलचा तेल शुद्धीकरण कारखाना)
आपण एक मोठा राक्षस तयार केला आहे याची व्हँडरबिल्टला जाणीव झालीच होती. आणि लवकरच याला आळा घातला नाही तर तो आपल्यावरसुद्धा चाल करून येऊ शकतो याची त्याला चांगलीच कल्पना होती. त्याने मग आपल्या नंबर एकच्या प्रतिस्पर्ध्याला बोलावणे धाडले. व्हँडरबिल्ट आणि स्कॉट यांनी मिळून रॉकफेलरचे पूर्ण तेलाच्या वाहतुकीचे कंत्राट विकत घेण्यास ठरवले. हे सर्व कंत्राट विकत घेतल्यावर त्यांनी दोघांनी मिळून जॉन रॉकफेलरला पत्र पाठवले - "भाववाढ!"
रॉकफेलरला याचा अर्थ चांगलाच माहिती होता. व्यवसायातील त्याच्या मक्तेदारीला रेलरोड कंपन्यांनी समोरासमोर आव्हान दिले होते. आणि जॉन रॉकफेलर काही एवढ्या सहजा सहजी हार मानणारा नव्हता. या समस्येवर कसा तोडगा शोधायचा याचा तो रात्रंदिवस विचार करू लागला आणि त्याचे उत्तर त्याला त्याच्याच कारखान्यात मिळाले.
पाइप!
त्याने आपल्या कारखान्यात बघितले कि कच्चे तेल इकडून तिकडे नेण्यासाठी कारखान्यात मोठमोठे पाईप बांधले गेले होते. जर हे पाईप्स छोट्या अंतरासाठी बांधले जाऊ शकतात तर ते मोठ्या अंतरासाठीही बांधून वापरता येऊ शकतील. आणि असे जर झाले तर रेलरोडला ओईलच्या धंद्यातून कायमचा रामराम ठोकता येईल. परंतु यासाठी मोठ्या भांडवल गुंतवणुकीची गरज होती. मोठा धोकाहि होती पण जर हि योजना सफल झाली तर ती जॉनची जीत होणार होती.
(सुरुवातीला पाईपलाइन्सजवळ सुरक्षारक्षक ठेवत)
लवकरच दिवसाला १.५ मैल वेगाने पाइपलाईन टाकण्याचे काम सुरु झाले आणि जेव्हा संपले तेव्हा एकंदरीत ४००० मैलाचे पाईप्स क्लीव्हलंडमधील त्याच्या कारखान्यांना देशातील मोठ्या शहरांशी जोडत होते. पुढे आलेल्या रेलरोडच्या या समस्येला जॉन रॉकफेलरने असे उत्तर दिले होते आणि तेल वाहून नेण्याचा एक नवीनच मार्ग त्याने शोधून काढला होता जो आजतागायत चालू आहे.
गेली २५ वर्ष रेलरोड हा देशातील सर्वात मोठा उद्योग होता. अमेरिकेतील अर्थव्यवस्थेचा कणा होता. कोणीही त्यांना आव्हान देण्याची हिम्मत दाखवलेली नव्हती आणि जॉन रॉकफेलरने एकट्याने त्यांचा सामना केला होता. त्याला माहित होते कि त्याच्या तेलाविना रेलरोड फक्त जिवंत राहण्यासाठी धडपडतील आणि त्याच तेलाच्या जोरावर त्यांने या रेलरोड कंपन्यांना आपल्या ताब्यात ठेवले होते.
फक्त एका दशकात अमेरिकेने फार मोठी झेप घेतली होती. व्हँडरबिल्टसारख्यांचे लोहमार्ग देशाला एकसंध करत होते. रॉकफेलरचे रॉकेल अमेरिकेतील घर न घर उजळवून टाकत होते. सर्वांना खात्री होती कि आता सर्व उद्योगांनी मोठी उडी मारली आहे आणि तेव्हाच रोखे बाजार घसरू लागला.
१८७० मध्ये रेलरोड हा एक मोठा फायदेमंद उद्योग होता. ज्याच्याकडे भांडवल होते असा कोणीही उठून रेलरोड बांधू लागला होता. याचा परिणाम व्हायचा तोच झाला. बरेच लोहमार्ग झाल्याने त्या कंपन्यांचे समभागांच्या किमती घसरू लागल्या. गुंतवणूकदार आपल्या गुंतवणुकी काढून घेऊ लागले. ३६३ रेलरोड कंपन्यांचे दिवाळे निघाले. रोखे बाजार (Stock Exchange) १० दिवसापर्यंत बंद होते. १८७३ ची हि मंदी अमेरिकन लोकांसाठी अगदीच नवीन होती. कोणालाच माहित नव्हते कि या मंदीमध्ये काय करायचे. आयुष्यात पहिल्यांदा मोठ्या प्रमाणावर अमेरिकन लोकं बेकार होऊन फिरू लागले.
१८७० मध्ये रेलरोड हा एक मोठा फायदेमंद उद्योग होता. ज्याच्याकडे भांडवल होते असा कोणीही उठून रेलरोड बांधू लागला होता. याचा परिणाम व्हायचा तोच झाला. बरेच लोहमार्ग झाल्याने त्या कंपन्यांचे समभागांच्या किमती घसरू लागल्या. गुंतवणूकदार आपल्या गुंतवणुकी काढून घेऊ लागले. ३६३ रेलरोड कंपन्यांचे दिवाळे निघाले. रोखे बाजार (Stock Exchange) १० दिवसापर्यंत बंद होते. १८७३ ची हि मंदी अमेरिकन लोकांसाठी अगदीच नवीन होती. कोणालाच माहित नव्हते कि या मंदीमध्ये काय करायचे. आयुष्यात पहिल्यांदा मोठ्या प्रमाणावर अमेरिकन लोकं बेकार होऊन फिरू लागले.
देश अशा मंदीमध्ये बुडालेला असताना जॉन रॉकफेलरला ती एक मोठी संधीच वाटली. सर्व बुडीत खात्यातले तेल कारखाने त्याने जवळ जवळ फुकट विकत घेतले. आणि जेव्हा मंदी संपली तेव्हा जॉन डी रॉकफेलर हा एक अजूनच श्रीमंत माणूस झाला होता. इकडे जॉन आपले साम्राज्य वाढवत असताना रेलरोड कंपन्या धडपडत होत्या. आणि त्याच वेळेस मंदीच्या सर्वोच्च क्षणी ..
कॉर्नेलीअस व्हँडरबिल्ट वयाच्या ८२ व्या वर्षी मृत्युमुखी पडला.
आपला मुलगा विल्यम व्हँडरबिल्टसाठी १०० मिलिअन डॉलर ची संपत्ती मागे ठेऊन कॉर्नेलीअसने कायमचे डोळे मिटले. जॉन रॉकफेलर याच्याशिवाय आपले साम्राज्य कधीच उभे करू शकला नसता.
परंतु टॉम स्कॉट आणि त्याचा अनुयायी अँड्र्यू कार्नेगी यांनी अजून हार मानली नव्हती. १८७३ च्या मंदिमधून ते सुखरूप बाहेर पडले होते. पिटस्बर्गच्या पुढे रॉकफेलरच्या पाइप लाईन्स जात नसल्याने त्या मार्गावरती अजूनही रॉकफेलरला रेलरोडची मदत घ्यावी लागत होती. स्कॉटने मग एक चाल खेळायचे ठरवले. त्याने तेलाच्या उद्योगात उतरायचे ठरवले. त्याने स्वतःची पाईप लाईन खोदायचे काम सुरु केले. जॉनला याची दखल घ्यावीच लागली.
"पेनसिल्व्हेनिया मध्ये मी तुम्हाला एवढा फायदा करून देत असताना माझ्या क्षेत्रात येण्याचे कारण?" जॉनने स्कॉटला विचारले.
"हे पाईप लाईन खोदायचे काम लगेच बंद नाही केले तर मी तुम्हाला देत असलेले सर्व तेल दुसर्या रेलरोड कंपनीला देईन." त्याने धमकी दिली.
"पिटस्बर्ग ते न्यूयॉर्क आमच्या शिवाय दुसरी कोणतीही रेलरोड चालते हे मला माहीतच नव्हते!" त्याला खिजवत स्कॉटने उत्तर दिले.
"हे पाईप लाईन खोदायचे काम लगेच बंद नाही केले तर मी तुम्हाला देत असलेले सर्व तेल दुसर्या रेलरोड कंपनीला देईन." त्याने धमकी दिली.
"पिटस्बर्ग ते न्यूयॉर्क आमच्या शिवाय दुसरी कोणतीही रेलरोड चालते हे मला माहीतच नव्हते!" त्याला खिजवत स्कॉटने उत्तर दिले.
इथे टॉम स्कॉटने त्याला उघड उघड आव्हान दिले होते. स्कॉटच्या रेल्स वाहून नेत असलेल्या तेलापैकी २/३ तेल रॉकफेलरचे होते. पिट्सबर्ग मध्ये जे काही तेल शुद्धी करणाचे कारखाने होते त्यातील रॉकेल वाहून नेण्यासाठी जॉन ला स्कॉटच्या रेलरोडची मदत अपरिहार्य होती. तेथे अजून पाईपलाईन पोचली नव्हती. त्यामुळे पिट्सबर्गमधील रॉकेल न्यूयॉर्क पर्यंत वाहून नेण्यासाठी आपल्या मदतीशिवाय जॉनला पर्याय नाही अशी स्कॉटची खात्री होती आणि त्या जोरावरच त्याने रॉकफेलरला सामोरासमोर आव्हान दिले होते. परंतु जॉनने कुणाच्या डोक्यातही येणार नाही अशी खेळी करत त्याला उत्तर दिले.
रॉकफेलरने पिट्सबर्ग मधील आपले कारखानेच बंद करून टाकले.
याचा भरपूर तोटा स्टँडर्ड ऑईलला सहन करावा लागणार होता. परंतु जॉनसाठी जिंकणे महत्वाचे होते.
अर्ध्याहून अधिक मालवाहतुकीचा माल येणे बंद झाल्याने स्कॉट चिंतेत पडला. त्याला या खेळीची अपेक्षा नव्हती. हजारो नोकरदार त्याला कामावरून काढून टाकावे लागले. पगार कपात करावी लागली. पिट्सबर्गमध्ये अंदाधुंद माजली. लोक रस्त्यावर उतरले. स्कॉटच्या रेल यार्डमधील ३९ इमारती आणि १२०० रेल कार्स एका रात्रीत आगीच्या भक्ष्यस्थानी पडल्या. टॉम स्कॉटच्या कंपनीची वाताहात लागली.
जॉन डी रॉकफेलर आता अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत माणूस झाला होता. त्याची एकूण संपत्ती १५० मिलिअन डॉलर्स (२२५ बिलिअन डॉलर्स आज) होती. स्टँडर्ड ऑईल ९८% रॉकेल ची एकटी मालक होती. परंतु जगातील सर्व मोठ्या भांडवलदारांना स्पर्धक हे असतातच. आणि भविष्यातील सर्वात मोठ्या स्पर्धकाला रॉकफेलरने स्वतःच जन्माला घातले होते.
अँड्र्यू कार्नेगी!
ज्याचा हात धरून अँड्र्यूने धंद्यातील धडे गिरवले त्या टॉम स्कॉटची वाताहत केल्याबद्दल अँड्र्यू जॉनला बिलकुल क्षमा करणार नव्हता.
(क्रमशः)
==================================================================================
स्टँडर्ड ऑईलचे वर्तमानपत्रातील (कु)प्रसिद्ध ऑक्टोपस चित्र
परंतु जेवढा जॉन डी रॉकफेलर कुप्रसिद्ध झाला होता तेवढा काही तो वाईट नव्हता. त्याने पहिल्यापासून अनेक चर्चना आणि समाजसेवी संस्थांना देणग्याही दिल्या. १८८९ मध्ये शिकागो विद्यापीठास त्याने $६००,००० ची देणगी दिली. तसेच न्यूयॉर्कमधील वैद्यकीय संस्थेसाही त्याने मोठी मदत केली. रॉकफेलर विद्यापीठ नावाने ती आज ओळखली जाते.
(रॉकफेलर विद्यापीठ)
(रॉकफेलर विद्यापीठ)
२६ ब्रॉडवे न्यूयॉर्क येथे स्टँडर्ड ऑईल कंपनीचे मुख्य कार्यालय तयार झाले. (हीच ती प्रसिद्ध रॉकफेलर इमारत जिच्या समोर मोठा पाइन वृक्ष आहे. होम अलोन च्या दुसर्या भागाच्या शेवटी केविनला त्याची आई येथेच भेटताना दाखवली आहे.)
(रॉकफेलर इमारत)
(आणि हाच तो प्रसिद्ध न्यूयॉर्कसिटी मध्ये गल्लोगल्ली दिसणारा RCA बिल्डींगवर काम करणाऱ्या कामगारांचा फोटो. - २० सप्टेंबर १९३२)
वयाच्या उत्तरार्धात त्याला एक विचित्र आजार झाला. त्याच्या अंगावरील सर्व केस निघून गेले. (जसे कॅन्सरवर उपाय करताना किमो थेरपी मध्ये जातात तसे. डोक्यावर टक्कल पडल्याने जॉन नंतर तर्हेतर्हेचे केसांचे टोप घालून मिरवत असे.)
(जॉन डी रॉकफेलर - केसाच्या टोपासाहित)
(जॉन डी रॉकफेलर - केसाच्या टोपासाहित)
१९०४ मध्ये इडा टार्बेल नावाच्या एका स्त्री ने "history of standard oil" नावाचे पुस्तक लिहून जॉनने त्याच्या प्रतिस्पर्ध्यांची गळचेपी कशी केली याचे मोठे रोमांचक वर्णन केले. हे पुस्तक बरेच प्रसिद्ध हि झाले. १९११ मध्ये थिओडोर रूजवेल्टने आणलेल्या शर्मन कायद्यामध्ये स्टँडर्ड ऑईल कंपनीचे विभाजन झाले. त्यासंबंधी पुढील भागात.
सर्व चित्रे जालावरून साभार
संदर्भ:
१) जॉन रॉकफेलर बायोग्राफी - http://www.biography.com/people/john-d-rockefeller-20710159#synopsis
२) The Histroy of Standard Oil Book - Ida Tarbell - http://www.pagetutor.com/standard/
३) "Primary Source" Development of the Industrial U.S: Primary Sources Ed. Sonia G. Benson. Gale Cengage 2006 eNotes.com 9 Oct, 2014 - http://www.enotes.com/topics/random-reminiscences
४) John D Rockefeller Biography A&E Preview -
https://www.youtube.com/watch?v=IGqVrk6StRY&list=PLQZRhidpTiJqAF2_LvELN3...
५) The men who built America - History Channel
१) जॉन रॉकफेलर बायोग्राफी - http://www.biography.com/people/john-d-rockefeller-20710159#synopsis
२) The Histroy of Standard Oil Book - Ida Tarbell - http://www.pagetutor.com/standard/
३) "Primary Source" Development of the Industrial U.S: Primary Sources Ed. Sonia G. Benson. Gale Cengage 2006 eNotes.com 9 Oct, 2014 - http://www.enotes.com/topics/random-reminiscences
४) John D Rockefeller Biography A&E Preview -
https://www.youtube.com/watch?v=IGqVrk6StRY&list=PLQZRhidpTiJqAF2_LvELN3...
५) The men who built America - History Channel
३) अँड्र्यू कार्नेगी
जॉन डी रॉकफेलर आता अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत माणूस झाला होता. त्याची एकूण संपत्ती १५० मिलिअन डॉलर्स (२२५ बिलिअन डॉलर्स आज) होती. स्टँडर्ड ऑईल ९८% रॉकेल ची एकटी मालक होती. परंतु जगातील सर्व मोठ्या भांडवलदारांना स्पर्धक हे असतातच. आणि भविष्यातील सर्वात मोठ्या स्पर्धकाला रॉकफेलरने स्वतःच जन्माला घातले होते.
अँड्र्यू कार्नेगी!
ज्याचा हात धरून अँड्र्यूने धंद्यातील धडे गिरवले त्या टॉम स्कॉटची वाताहत केल्याबद्दल अँड्र्यू जॉनला बिलकुल क्षमा करणार नव्हता.
पुढे चालू ..
=============================================================
=============================================================
अँड्र्यू कार्नेगीचा गुरु टॉम स्कॉटला फीलाडेल्फियाच्या जवळच एका स्मशानामध्ये पुरण्यात आले. पराभूत टॉम स्कॉटजवळ अंतिम समयी कपर्दीकही नव्हती. आणि त्याच्या ह्या परिस्थितीला जबाबदार होता जॉन डी रॉकफेलर.
(अँड्र्यू कार्नेगी)
सुरुवातीचे आयुष्य
अँड्र्यू कार्नेगीचा जन्म स्कॉटलंड मधील डनफर्मलाइन या गावी २५ नोव्हेंबर १८३५ रोजी झाला. त्याचे वडील दोघेही हातमाग विणकर होते. ते हातमागावर कापड विणीत असत आणि आणि आई गावातील चांभारांसाठी चप्पल बूट शिउन द्यायचे काम करी.
(अँड्र्यू कार्नेगी जन्म ठिकाण - डनफर्मलाइन स्कॉटलंड)
आपल्या मुलांनीही हाच हातमागाचा धंदा चालू ठेवावा अशी त्यांची इच्छा होती. परंतु लवकरच वाफेच्या इंजिनावर चालणारे कारखाने त्यांच्या गावात आले आणि त्याच्या वडिलांची हातमागावरील नोकरी गेली. दुसरे काही न करता येत असल्यामुळे त्यांनी सर्वांना घेऊन भविष्याच्या शोधात अमेरिकेला जायचे ठरवले.
१८४८ मध्ये कार्नेगी कुटुंब अमेरिकेत आलेघेनी सिटी (आता पिट्सबर्गचा एक मोठा भाग) मध्ये विस्थापित झाले. तेथे त्याच्या वडिलांना कापूस कारखान्यात नोकरी मिळाली. अँड्र्यू स्कॉटलंडमध्ये फारच कमी वर्ष शाळेत गेला होता. अमेरिकेत आल्यावर लहानगा अँड्र्यूहि शाळेला पूर्णविराम देऊन एका कापसाच्याच कारखान्यात काम करू लागला. १२ वर्षांच्या अँड्र्यूला तेव्हा आठवड्याला १.२ डॉलर मिळत. नवीनच विस्थापित झालेल्या त्याच्या गरीब कुटुंबासाठी हि फारच मोठी मदत होती.
(अँड्र्यू कार्नेगी आपल्या लहान भावासोबत - अमेरिकेत आल्यानंतरचा लगेचचचा फोटो - १८४८)
लहानपणापासूनच हुशार असलेल्या अँड्र्यूने बर्याच नोकर्या बदलल्या. गावातील टेलिग्राफ कचेरीत त्याने निरोप्याचे, टेलिग्राम इकडून तिकडे नेउन द्यायचे काम स्वीकारले. मेहनती असल्याने लवकरच त्याने त्याच कचेरीमध्ये सचिवाच्या (secretary) पदावर बढतीही मिळविली.
[अमेरिकेतील यादवी युद्धच्या काळात अँड्र्यूला युद्धामध्ये भाग घेण्यासाठी बोलावणे आले होते. परंतु ८६० डॉलर देऊन त्याने दुसर्याच माणसाला त्याच्या जागी पाठवले. ]
[अमेरिकेतील यादवी युद्धच्या काळात अँड्र्यूला युद्धामध्ये भाग घेण्यासाठी बोलावणे आले होते. परंतु ८६० डॉलर देऊन त्याने दुसर्याच माणसाला त्याच्या जागी पाठवले. ]
पेन्सिल्वेनिया रेलरोड कंपनीचा अधीक्षक थॉमस (टॉम) स्कॉटने चुणचुणीत १८ वर्षांच्या अँड्र्यूला आपला खासगी मदतगार म्हणून ठेऊन घेतले आणि येथूनच अँड्र्यूच्या खर्या शिक्षणाची सुरुवात झाली. १८५५ मध्ये अँड्र्यू २० वर्षांचा असताना त्याच्या वडिलांचा देहांत झाला आणि कुटुंबप्रमुखाची जबाबदारी त्याच्यावर येउन पडली. परंतु जिद्दीने काम करून त्याने त्याच्या नव्या नोकरीतही पगारवाढ मिळवली. अँड्र्यूने मॉर्स कोड शिकून घेतला आणि त्याच्या कचेरीतील सर्वात जलद निरोप पाठवणारा म्हणून त्याने नाव कमावले. टॉमही त्याला अधिकाधिक जबाबदारीची कामे देऊ लागला आणि अँड्र्यू तेवढ्याच मेहनतीने ती पूर्ण करू लागला. लवकरच एक घर घेण्या इतपत त्याने पैसेही जमवले. कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती आता जरा सुधारू लागली होती. टॉम स्कॉटकडून अँड्र्यूला बरेच काही शिकायला मिळाले. सर्वात महत्वाचे म्हणजे पैसा कसा बनवायचा.
"एखादा धंदा जेवढा पैसा तुम्हाला मिळवून देईन त्याच्या काही अंशीसुद्धा पैसा तुम्हाला तुमचा नोकरीतला पगार देऊ शकणार नाही." हा आयुष्यातला सर्वात मोठा धडा अँड्र्यूने स्कॉटच्या हाताखालीच गिरवला होता.
"एखादा धंदा जेवढा पैसा तुम्हाला मिळवून देईन त्याच्या काही अंशीसुद्धा पैसा तुम्हाला तुमचा नोकरीतला पगार देऊ शकणार नाही." हा आयुष्यातला सर्वात मोठा धडा अँड्र्यूने स्कॉटच्या हाताखालीच गिरवला होता.
(थॉमस (टॉम) स्कॉट)
लवकरच अँड्र्यूने आपले पैसे विविध व्यवसायांमध्ये गुंतवायला सुरुवात केली. त्याची पहिली गुंतवणूक म्हणजे रेल्वेच्या 'स्लीपिंग कार्स'. फक्त दोनच वर्षात त्याला त्याच्या गुंतवणुकीचा परतावा मिळू लागला. वार्षिक ५००० डॉलर नफा हा त्याच्या रेल्वेतल्या नोकरीच्या पगाराच्या तिप्पट होता.
(स्लीपिंग कार्स)
हा पैसा नंतर त्याने ऑईलमध्ये गुंतवला आणि अशा रीतीने त्याची संपत्ती वाढीस लागू लागली. वेळोवेळी स्कॉट अँड्र्यूला मार्गदर्शन करीतच होता.
अँड्र्यूने मग कीस्टोन ब्रिज कंपनी स्थापन केली. पूल बनवण्याचे नवीन नवीन तंत्र ज्ञानाचे विशेषाधिकार (पेटंट) या कंपनीकडे होते. अशातच त्याच्यासमोर सेंट लुइस पूल बांधण्याची संधी आली.
सेंट लुइस इआड पूल (१८७३)
मिसीसिपी नदीवर पूल बांधण्याचा विचार स्कॉटच्या मनात कितीतरी दिवसांपासून घोळत होता. त्याने हे काम त्याच्या शिष्याला देण्याचे ठरवले. हा पूल देशातील सर्वात मोठा रेल्वे पूल होता आणि याने पूर्व आणि पश्चिम अमेरिकेला जोडून एक प्रगतीमधील एक मोठा अडसर दूर होणार होता. बर्याच रेलरोड कंपन्या मिसिसिपी नदीच्या पलीकडे जाण्यासाठी धडपडत होत्या. पण हि नदी त्यांच्या मार्गात अगदी एखाद्या मोठ्या सर्पासारखी पहुडली होती. तिला कोणालाच ओलांडता येत नव्हते. १ मैल लांब त्या नदीचे पात्र होते. तेव्हा नदीवर पूल बांधण्याचे तंत्रज्ञान एवढे पुढे गेले नव्हते. ४ पैकी १ या प्रमाणात पूल कोसळत असत. शिवाय एवढा मोठा पूल अजून कोणीच बांधला नव्हता. अँड्र्यूने हे आव्हान स्वीकारले.
परंतु धोका पत्करल्याशिवाय त्याला काहीच मिळणार नाही अँड्र्यूला कल्पना होती. त्याने आपल्याकडील सर्व संपत्ती पणास लावली. त्याचा सिव्हील डिझायनर त्याला सांगून सांगून थकला होता कि लोखंडाचा पूल जेवढा हवा तेवढा मजबूत नाही होऊ शकत. नदीचा प्रवाहाला जोर खूप आहे. रेल्वेचे वजन शिवाय त्यापुलावरील वाहतुकीचे वजन त्या पुलाला मानवणार नाही. परंतु अँड्र्यू हार मानायला तयार नव्हता.
"मग कशाने बनवले तर तो पूल अगदी मजबूत होईल?" अँड्र्यूने विचारले.
"कदाचित स्टीलने बनवता आला तर .." त्याचा डिझायनर उत्तरला.
"मग कशाने बनवले तर तो पूल अगदी मजबूत होईल?" अँड्र्यूने विचारले.
"कदाचित स्टीलने बनवता आला तर .." त्याचा डिझायनर उत्तरला.
(इआड पूल)
स्टील हा सर्वात मजबूत परंतु तेवढाच महाग पदार्थ होता. तो बनवणे खूप जिकीरीचे काम होते. २००० डिग्री सेल्शिअसला लोखंड आणि कार्बन यांचा संयोग घडवून स्टील तयार होते. शिवाय तो मोठ्या प्रमाणावार तयार करावयास लागणारे तंत्रज्ञानहि उपलब्ध नव्हते. स्टीलपासून अगदी लहान वस्तू म्हणजे काटे चमचे, सुऱ्या आणि छोटे दागिने बनवत. आत्तापर्यंत कोणीच स्टीलपासून एवढ्या मोठ्या वस्तू बनवण्याचा प्रयत्नच काय पण विचारही केला नव्हता. अँड्र्यू मग वेगवेगळ्या स्टील बनवणाऱ्या लोकांना जाउन भेटू लागला. हे स्टील कसे बनवतात ते समजावून घेऊ लागला. अनेक रसायनशास्त्र पदवीधरांना भेटून स्टील बनवण्याची प्रक्रिया कशी वापरता येईल ते शिकू लागला.
(स्टील)
अशातच त्याची भेट एका इंग्लिश माणसाबरोबर झाली - हेन्री बेस्सेमर. त्याने रेल्वेचे रूळ लवकरात लवकर बनवण्यासाठी एक अफलातून पद्धत शोधून काढली होती. त्यामुळे एका रुळास लागणारा वेळ २ आठवड्यावरून १५ मिनिटांवर आला होता. अशा रीतीने अँड्र्यूला त्याला हवे असणारे स्टील मिळाले होते. आता त्याने पूल बनवण्याच्या कामाला जोरात सुरुवात केली.
(इआडस पूल - काम चालू असताना - १८६५)
परंतु लवकरच स्टीलचा पूल बनवणे हे किती महागाचे काम आहे हे अँड्र्यूच्या लक्षात येऊ लागले होते. अगोदरच पुलाचे काम वेळापत्रकाच्या २ वर्षे मागे होते. घेणेकरी पत्रावर पत्र पाठवू लागले होते. त्याची सर्व जमापुंजी खर्च झाली होती. काहींनी कोर्टात जाण्याचीही धमकी दिली होती. या सर्वांचे काय करावे हे अँड्र्यूला समजेना. पैशाअभावी त्याने काम तात्पुरते बंद ठेवले. आणि तो गुंतवणूकदारांच्या शोधात निघाला. त्याने सर्वांना पत्रात लिहिले कि, "स्टीलचा पूल बनवणे हे माझे स्वप्न आहे. हा पूल तयार झाला तर तो जगातील आठवे आश्चर्य असेल. त्याने होणारे फायदे आपण जाणतातच. परंतु त्यासाठी मला तुमची मदत लागेल." त्याने त्याला लागणाऱ्या पैशाचा हिशोब त्या पत्रांमध्ये जोडला आणि हि पत्रे घेऊन तो अनेक गुंतवणूकदारांना भेटला. शेवटी त्याच्या प्रयत्नांना यश आले. ४ वर्षानंतर मोठ्या दिमाखात सेंट लुइस येथे मिसिसिपी नदीवर हा पूल उभा राहिला.
परंतु आता तर वेगळीच समस्या निर्माण झाली. लोकांनी एवढा मोठा पूल कधी पहिलाच नव्हता. त्यामुळे हा पूल कोसळणार नाही याची खात्री लोकांना कशी द्यावी याचा विचार अँड्र्यू करू लागला. आत्ता पर्यंत बरेच पूल कोसळून मोठमोठे अपघात झालेले होते त्यामुळे लोक या नवीनच बांधलेल्या पुलावरून जाण्याचा धोका पत्करण्यास तयार नव्हते. शेवटी त्याला एक कल्पना सुचली. त्याकाळी असा समज होता कि हत्ती हा कधीही मजबूत नसलेल्या जागी पाय ठेवणार नाही. त्यामुळे जर आपण पुलावरून हत्ती नेउन दाखवला तर लोकांना या पुलाची खात्री येईल असे अँड्र्यूला वाटले. पुलाच्या उद्घाटनाच्या दिवशी त्याने एक मोठे संचालन आयोजित केले आणि त्याच्या अग्रभागी ठेवला एक मोठा हत्ती! हजारो लोक तो उद्घाटन सोहळा पाहण्यास आले होते. जेव्हा तो हत्ती आपल्या माहुतासह पुलाच्या एका टोकाशी आला आणि पुलावर पाय ठेवण्यास सज्ज झाला तेव्हा सर्वांनी त्यांचे श्वास रोखून धरले होते. मग जेव्हा त्या हत्तीने पुलावर पाय ठेऊन सावकाश झुलत झुलत तो पूर्ण पूल पार केला तेव्हा कुठे लोकांची पुलाच्या मजबुतीबद्दल खात्री पटली आणि सर्वांनी वाजत गाजत तो पूल पार केला.
अँड्र्यूने रेल कंपन्यांना रुळासाठी लागणाऱ्या स्टील कारखान्यांमध्ये उडी मारली. रेलरोड अगोदरच अमेरिकेचे आधारस्तंभ बनले होते आणि त्यांच्या विस्तारासाठी त्यांना अधिकाधिक लोखंडाची गरज होती. त्यासाठी व्हँडरबिल्ट सारखे उद्योजक लोखंडाच्या कंपन्यांवर अवलंबून होते. त्याने रसायनशास्त्रज्ञवेत्त्यांना आपल्या नोकरीस ठेऊन घेतले आणि त्यांच्याकडून पुलासाठी आणि रूळासाठी अधिकधीक मजबूत असे स्टील बनवून घेतले. रेल्वे कंपन्यांच्या मालकांना भेटून त्यांना स्टील हा रुळासाठी कसा अधिक संयुक्त पर्याय आहे हे पटवून दिले. जरीही स्टील वापरणे आत्ता खर्चात जाणार असले तरीही ते जास्त दिवस टिकत असल्याने त्यावर नजीकच्या भविष्यात खर्च करण्याची गरज नाही याची कंपन्यांना खात्री पटली. रेल्वे कंपन्या त्याचा सर्वात मोठा ग्राहकवर्ग बनला.
या पुलाच्या सोहळ्यामुळे अँड्र्यू कार्नेगीच्या स्टीलची मागणी प्रचंड प्रमाणात वाढली कि त्याला एकट्याला ती सांभाळताहि येईना. त्यासाठी त्याला अजून जास्त पैसे उभे करावे लागणार होते. तो परत त्याच्या गुरुकडे म्हणजेच स्कॉटकडे वळला. स्कॉटच्या मदतीने त्याने आजच्या काळातले २१ लाख डॉलर उभे केले आणि पहिला स्टील बनवणारा कारखाना उभारला. जे स्टील फक्त छोट्या वस्तू बनवण्यासाठी वापरले जात होते, ज्याचा कारखाना काढण्याचा कुणी विचारही केला नव्हता तो कारखाना अंद्र्यू कार्नेगीने पिट्सबर्गच्या बाहेर ब्रॅडॉक येथे १०० एकर जमिनीवर उभारला. हा अमेरिकेतील स्टीलचा सर्वात मोठा कारखाना होता. दिवसाला २२५ टन स्टील तयार करण्याची याची क्षमता होती. या कारखान्याद्वारे कार्नेगी आता पाहिजे तेवढे स्टील पैदास करू शकणार होता. अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत बनण्याच्या ध्येयाकडे त्याची वाटचाल सुरु झाली होती.
(कार्नेगीचा पहिला स्टील कारखाना - ब्रॅडॉक)
परंतु त्याच वेळेस बाकीच्या व्यवसायांमध्ये मंदीचे सावट दिसू लागले होते. अमेरीकेत रेलरोड जरा जास्त प्रमाणात बांधले गेले होते. त्यामुळे त्यांना आता अधिक विस्ताराची तेवढी गरज नव्हती. रेलरोड कंपन्या आता वाहून नेण्यासाठी मालाच्या शोधात होत्या. आणि सर्वात जास्त माल वाहतूक रॉकफेलरच्या रॉकेलची होत होती. पिट्सबर्गच्या पुढे रॉकफेलरची पाइपलाईन जात नसल्याने त्याला रेलरोडची मदत घ्यावी लागतच होती. त्यातच स्कॉट न कार्नेगी पिट्सबर्गच्या पुढे पाईपलाईन टाकायला लागले. कार्नेगी अगोदरपासूनच ऑईलच्या धंद्यात उतरला होताच.
=============================================================
"पेनसिल्व्हेनिया मध्ये मी तुम्हाला एवढा फायदा करून देत असताना माझ्या क्षेत्रात येण्याचे कारण?" जॉनने स्कॉटला विचारले.
"हे पाईप लाईन खोदायचे काम लगेच बंद नाही केले तर मी तुम्हाला देत असलेले सर्व तेल दुसर्या रेलरोड कंपनीला देईन." त्याने धमकी दिली.
"पिटस्बर्ग ते न्यूयॉर्क आमच्या शिवाय दुसरी कोणतीही रेलरोड चालते हे मला माहीतच नव्हते!" त्याला खिजवत स्कॉटने उत्तर दिले.
"पेनसिल्व्हेनिया मध्ये मी तुम्हाला एवढा फायदा करून देत असताना माझ्या क्षेत्रात येण्याचे कारण?" जॉनने स्कॉटला विचारले.
"हे पाईप लाईन खोदायचे काम लगेच बंद नाही केले तर मी तुम्हाला देत असलेले सर्व तेल दुसर्या रेलरोड कंपनीला देईन." त्याने धमकी दिली.
"पिटस्बर्ग ते न्यूयॉर्क आमच्या शिवाय दुसरी कोणतीही रेलरोड चालते हे मला माहीतच नव्हते!" त्याला खिजवत स्कॉटने उत्तर दिले.
इथे टॉम स्कॉटने त्याला उघड उघड आव्हान दिले होते. स्कॉटच्या रेल्स वाहून नेत असलेल्या तेलापैकी २/३ तेल रॉकफेलरचे होते. पिट्सबर्ग मध्ये जे काही तेल शुद्धी करणाचे कारखाने होते त्यातील रॉकेल वाहून नेण्यासाठी जॉन ला स्कॉटच्या रेलरोडची मदत अपरिहार्य होती. तेथे अजून पाईपलाईन पोचली नव्हती. त्यामुळे पिट्सबर्गमधील रॉकेल न्यूयॉर्क पर्यंत वाहून नेण्यासाठी आपल्या मदतीशिवाय जॉनला पर्याय नाही अशी स्कॉटची खात्री होती आणि त्या जोरावरच त्याने रॉकफेलरला सामोरासमोर आव्हान दिले होते. परंतु जॉनने कुणाच्या डोक्यातही येणार नाही अशी खेळी करत त्याला उत्तर दिले.
रॉकफेलरने पिट्सबर्ग मधील आपले कारखानेच बंद करून टाकले.
याचा भरपूर तोटा स्टँडर्ड ऑईलला सहन करावा लागणार होता. परंतु जॉनसाठी जिंकणे महत्वाचे होते.
अर्ध्याहून अधिक मालवाहतुकीचा माल येणे बंद झाल्याने स्कॉट चिंतेत पडला. त्याला या खेळीची अपेक्षा नव्हती. रॉकफेलरच्या रॉकेलशिवाय त्याला त्याचा व्यवसाय चालवणे अवघड होऊन बसले. हजारो नोकरदार त्याला कामावरून काढून टाकावे लागले. पगार कपात करावी लागली. पिट्सबर्गमध्ये अंदाधुंद माजली. लोक रस्त्यावर उतरले. स्कॉटच्या रेल यार्डमधील ३९ इमारती आणि १२०० रेल कार्स एका रात्रीत आगीच्या भक्ष्यस्थानी पडल्या. टॉम स्कॉटच्या कंपनीची वाताहात लागली.
=============================================================
टॉम स्कॉट यातून सावरू शकला नाही आणि निराशेच्या गर्तॆत याच वेळेस त्याचे निधन झाले. कार्नेगीसाठी टॉम स्कॉटच्या मृत्यूला जोन रॉकफेलरच जबाबदार होता आणि याचा बदला घेण्याचा निश्चय मनोमन घेऊन तो टॉम स्कॉटच्या कबरीजवळून निघाला.
=============================================================
टॉम स्कॉट यातून सावरू शकला नाही आणि निराशेच्या गर्तॆत याच वेळेस त्याचे निधन झाले. कार्नेगीसाठी टॉम स्कॉटच्या मृत्यूला जोन रॉकफेलरच जबाबदार होता आणि याचा बदला घेण्याचा निश्चय मनोमन घेऊन तो टॉम स्कॉटच्या कबरीजवळून निघाला.
त्या वेळेस रेलरोड, रॉकेल, स्टील आणि परिणामी इतर व्यवसायांची भरभराट होत होती. अमेरिका प्रगतीच्या दिशेने वेगाने प्रवास करीत होती. वेगाने धावणाऱ्या या प्रगतीच्या घोड्यांना मात्र अचानक मधेच खीळ बसली. अमेरिकन अर्थव्यवस्थेचा कणा असलेल्या रेलरोड कंपन्या अचानक मंदीत जाऊ लागल्या. याचा परिणाम बाकी सर्व व्यवसायांवर झाल्याशिवाय थोडाच राहिला असता? कार्नेगीच्या स्टीलला आता कोणी ग्राहकच उरले नव्हते. त्याचे सर्व साम्राज्य पणास लागले होते. आणि त्याच सुमारास त्याला त्याचा नवीन ग्राहकवर्ग दिसला.
बेरोजगार असलेले कामगार नोकरीच्या शोधात मोठमोठ्या शहरांमध्ये स्थलांतरित होऊ लागले होते. न्यूयॉर्क शिकागो सारखी शहरे या कामगारवर्गाने गजबजू लागली होती. त्यांना राहण्यासाठी मोठमोठ्या इमारती बांधण्याचे काम जोरात सुरु झाले होते. कार्नेगीला येथे त्याच्या स्टीलसाठी मोठी संधी सापडली. त्याला समजले कि आता स्टीलचे भविष्य हे रेलरोडमध्ये नसून या इमारतींमध्ये आहे. महत्वाच्या शहरांमध्ये विस्तारासाठी जागा नसल्याने उत्तुंग इमारती बांधायला सुरुवात झाली होती. गगनचुंबी इमारती बांधण्यासाठी लागणारे मोठमोठे बीम, स्टील च्या तुळया, इत्यादी सामान कार्नेगी पुरवू शकणार होता. जगातील पहिली गगनचुंबी इमारत शिकागोमध्ये बांधली जात होती त्यासाठी कार्नेगीने स्टील चे बीम पुरवायला सुरुवात केली. पुढच्या काही वर्षातच एकट्या शिकागोमध्ये १ लाखाहूनही जास्त इमारती बांधल्या जाणार होत्या. अमेरिका आता जमिनीपासून वर वाढू लागली होती आणि यासाठी कार्नेगीच्या स्टीलची अत्यंत गरज होती. लवकरच कार्नेगी अतिशय श्रीमंत लोकांमधील गणला जाऊ लागला.
(जगातील पहिली गगनचुंबी इमारत - होम इन्शुरन्स बिल्डींग - शिकागो १८८४)
परंतु कार्नेगीला हे पुरेसे नव्हते. रॉकफेलरची संपत्ती कार्नेगीपेक्षा ७ पटीने अधिक होती. टॉम स्कॉटच्या मृत्यूचा बदल घेण्यासाठी जॉन रॉकफेलरला मागे टाकून अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत माणूस होणे कार्नेगीला आता जरुरी वाटू लागले होते. त्यासाठी त्याला आता एका भागीदाराची मदत हवी होती जो जॉनपेक्षा अधिक जास्त निर्दयी असेल आणि लवकरच त्याला तसा माणूस मिळाला.
हेन्री फ्रीक हा तिशीतला एक श्रीमंत पण अतिशय निर्दयी माणूस होता. मध्य पश्चिम अमेरिकेमध्ये कोळशाचा त्याचा व्यवसाय होता. त्याला हवे ते प्राप्त करण्यासाठी तो कोणत्याही थराला जात असे. कार्नेगीला अशाच एका माणसाची गरज होती कारण कार्नेगी स्वतः असा स्वभावाने निर्दयी नव्हता.
फ्रीकच्या बरोबर भागीदारी करून कार्नेगीला स्वतःच्या स्वभावाच्या अगदी विरुद्ध असा माणूस मिळाला होता.
फ्रीकच्या बरोबर भागीदारी करून कार्नेगीला स्वतःच्या स्वभावाच्या अगदी विरुद्ध असा माणूस मिळाला होता.
(हेन्री फ्रीक)
हेन्री फ्रीकवर पहिले काम त्याने सोपवले ते म्हणजे कार्नेगीच्या स्टील कंपन्यांना फायद्यामध्ये आणणे. कारखान्यातील अपव्यय कमी करून पैसे वाचवणे हे त्याचे मुख्य काम होते. यासाठी त्याने फ्रीकला स्टील कंपनीचा संपूर्ण ताबा दिला. आजचे बरेच व्यावसायिक कार्नेगीच्या या निर्णयाला एक मोठा धोकादायक निर्णय मानतात. परंतु तेव्हा कार्नेगीला हा निर्णय घेणे जास्त जरुरीचे वाटले. पण शेवटी हेन्री कार्नेगीच्या डोक्यावर बसत गेला आणि तो निर्णय चुकीचाच ठरला हे होमस्टेडच्या घटनेने दाखवून दिले.
होमस्टेड संप:
होमस्टेड संप हा एक कार्नेगीच्या कारकिर्दीतील एक कलंक म्हणता येईल. तसे कार्नेगीने कामगारांची पिळवणूक हा त्या काळातील अनियंत्रित औद्योगिक कायद्यांमधील पळवाट होती. त्या काळात औद्योगिक कायदे म्हणावे तसे प्रस्थापित झाले नव्हते. त्यामुळे सर्व कारखानदार सर्रास कामगारांची पिळवणूक करत. त्याचाच फायदा उठवत कार्नेगीने आपला फायदा वाढवण्याच्या दृष्टीने कामगारांचे कामाचे तास वाढवले. परंतु त्यांना त्याचा अधिक मोबदला तर दिला नाहीच उलट अजून पगार कपातच केली. अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत बनण्याच्या रॉकफेलरबरोबरच्या स्पर्धेत अँड्र्यू कार्नेगीने आपले साम्राज्य पणाला लावायचे ठरवले.
(होमस्टेड स्टील कारखाना)
पिट्सबर्गच्याच बाहेर असलेल्या होमस्टेडमधील स्टीलच्या कारखान्याला त्याने आपले लक्ष्य बनवले. हा कारखाना तसा रडतखडतच चालला होता. त्याला त्याच्या स्टीलच्या साम्राज्यातील सर्वात मोठा कारखाना बनवण्याचे कार्नेगीने ठरवले. अँड्र्यूने होमस्टेडच्या कारखान्यात प्रचंड पैसा ओतला. नवीन नवीन यंत्रे आणून बसवली. थोड्याच दिवसात होमस्टेड मधून उच्च प्रतीचे स्टील बाहेर पडू लागले. कारखान्याचा फायद्याचा आलेख हळू हळू चढू लागला. मनुष्यबळ हे स्टीलच्या जगतातील सर्वात मोठे खर्चीक काम. कोणत्याही हिशोबनिसास हे सांगायची गरज नाही कि नफा वाढवायचा असेल तर एक तर विक्री वाढवा नाही तर खर्च कमी करा. तेव्हाची परिस्थिती पाहता कार्नेगी स्टील कंपनी अगोदरच आपल्या सर्व कारखान्यांसह पूर्ण क्षमतेने कार्यरत होती. फ्रीक जेथे जमेल तेथे तो पैसे वाचवण्याचा प्रयत्न करत होता. त्यामुळे नफा वाढवायचा असेल तर त्याला त्याचे खर्च कमी करणे भाग होते आणि यासाठी त्याने कामगारांना वेठीस धरायचे ठरवले. त्याने कामगारांचे कामाचे तास तर वाढवलेच परंतु त्यांचा पगारही कमी केला. याच वेळेस लोकांसमोरील प्रतिमा ढासळू नये म्हणून कार्नेगी सर्व हक्क हेन्री फ्रीकच्या हाती सोपवून साळसूदपणे स्कॉटलंडला डनफर्मलाइन या आपल्या जन्मगावी "सुटीसाठी" निघून गेला.
हेन्री फ्रीकला लोक त्याच्याविषयी काय बोलतात याबद्दल काडीचेही पडले नव्हते. त्याला फक्त एकच ध्येय समोर दिसत होते. नफा वाढवणे. त्याने हळूहळू आपले पाश आवळायला सुरुवात केली. त्याने कारखाना आठवड्याचे ६ दिवस १२ तास चालू ठेवण्यास सुरुवात केली. १२ तास काम ते सुद्धा पाळीमध्ये नाही. प्रत्येकाने १२ तास रोज काम केले पाहिजे. शिवाय कामाच्या ठिकाणाचे वातावरण काही काम करण्यास पोषक असे नव्हते. अत्यंत गर्मी, धूर, वाफ, धूळ अशा अवस्थेत कारखान्यात काम करणे म्हणजे एक प्रकारची शिक्षाच होती. कामगारांमध्ये असंतोष माजू लागला. कामगारांची संघटना तयार झाली. त्यांनी मग कामगारांचा संप करायचा निर्णय घेतला. कामगार संघटनेला फ़्रिकने धमकावून पहिले कि जर तुम्ही संप केलात तर एकाही कामगाराला परत कामावर घेतले जाणार नाही. परंतु कामगारांनी यास दाद दिली नाही. अखेरीस संपावर जाण्याचा दिवस उगवला. चालू असलेले काम बंद करून सर्वच्या सर्व २००० कामगार कारखान्याच्या पुढील पटांगणात जमले. तेथे त्यांनी कुणालाही आत जाण्यास मज्जाव केला व दारातच धरणे धरले. फ्रीकने जर बदली कामगार आणले तर त्यांनाही आत जायला या २००० कामगारांशी लढा देऊनच आत जावे लागले असते. परंतु फ्रीकसुद्धा त्यांच्या पुढे सहजा सहजी हत्यार टाकणार्यातला नव्हता. त्याला या सर्वाची कल्पना होतीच.
(पिंकरटन डिटेक्टीव्ह)
पिंकरटन डिटेक्टीव्ह हि संघटना रेल्वे लुटारूंचा माग काढून लुट परत आणणारी एक खाजगी सशस्त्र पोलिसांची टोळी होती. त्यांनी अब्राहम लिंकनचा खुनाचा एक प्रयत्नही हाणून पाडला होता आणि त्याचे खासगी संरक्षक म्हणून कामही बजावले होते. आता त्यांच्याकडे तेव्हाच्या अमेरिकेच्या संरक्षक दलापेक्षा जास्त माणसे आणि शस्त्र होती.
(पिंकरटन आणि अब्राहम लिंकन)
पैसे फेकले तर तुमच्यासाठी लढायला तयार असणारी अशी हि टोळी होती. त्यांना फ्रीकने भाडोत्री घेतले.
हि माणसे नदीमार्गाने पिट्सबर्गमध्ये आली आणि सरळ होमस्टेडवर चालून गेली. कामगार मागे हटणारे नव्हते तेव्हा तेथे असलेल्या कामगारांवर सरळ गोळीबार करण्यास सुरुवात केली. पहिली गोळी चालताच एकच गोंधळ माजला. जो तो सैरावैरा इकडे तिकडे धावू लागला. कोणत्याही कामगाराकडे शस्त्र नव्हते आणि अशा निशस्त्र लोकांवर पिंकरटन टोळीने सशस्त्र हल्ला चढवला होता. जेव्हा गोळीबार थांबला तेव्हा ९ कामगार मृत्युमुखी पडले होते आणी बरेचशे घायाळ झाले होते. परंतु कामगारांनी शर्थीने प्रयत्न करून कुणालाही कारखान्यात प्रवेश करून दिला नाही. शेवटी पिट्सबर्ग शहराच्या राज्यपालाने पोलिसांची कुमक पाठवली आणि होमस्टेड मध्ये कायदा आणि सुव्यवस्था पुन्हा प्रस्थापित केली. कारखान्याचा ताबा पुन्हा प्रशासकांकडे आला.
हि माणसे नदीमार्गाने पिट्सबर्गमध्ये आली आणि सरळ होमस्टेडवर चालून गेली. कामगार मागे हटणारे नव्हते तेव्हा तेथे असलेल्या कामगारांवर सरळ गोळीबार करण्यास सुरुवात केली. पहिली गोळी चालताच एकच गोंधळ माजला. जो तो सैरावैरा इकडे तिकडे धावू लागला. कोणत्याही कामगाराकडे शस्त्र नव्हते आणि अशा निशस्त्र लोकांवर पिंकरटन टोळीने सशस्त्र हल्ला चढवला होता. जेव्हा गोळीबार थांबला तेव्हा ९ कामगार मृत्युमुखी पडले होते आणी बरेचशे घायाळ झाले होते. परंतु कामगारांनी शर्थीने प्रयत्न करून कुणालाही कारखान्यात प्रवेश करून दिला नाही. शेवटी पिट्सबर्ग शहराच्या राज्यपालाने पोलिसांची कुमक पाठवली आणि होमस्टेड मध्ये कायदा आणि सुव्यवस्था पुन्हा प्रस्थापित केली. कारखान्याचा ताबा पुन्हा प्रशासकांकडे आला.
हेन्री फ्रीकविषयी लोकांच्या मनात अढी तयार तर झालीच होती परंतु आता ते त्याला उघड उघड दोषी ठरवू लागले होते. त्यातूनच मग हेन्री फ्रीकच्या हत्येचा एक अयशस्वी प्रयत्नहि झाला. कार्नेगी अजूनही स्कॉटलंडमध्येच होता. आपण जर येथे दूर राहिलो तर वातावरण निवळेल या वेड्या आशेवर तो तगून होता. परंतु तसे झाले नाही. पत्रकारांनी त्याचा स्कॉटलंडमध्ये येउन पिच्छा पुरवला आणि होमस्टेड घटनेचा जाब विचारला.
इकडे फ्रीक आणि कार्नेगी यांचे संबंध बिघडत चालले होते. फ्रीक स्वतःला कारखान्याचा सर्वे सर्वा समजू लागला होता. मनाला वाटेल तसे निर्णय कार्नेगीला न विचारता घेऊ लागला होता. कार्नेगीला मग वाटू लागले कि हेन्री फ्रीकला एवढी सूट देऊन आपण चूक तर केली नाही ना? हेन्री फ्रीकची मनमानी हाताबाहेर गेल्यावर त्याला जाणवले कि आता आपल्या हस्तक्षेपाची गरज आहे आणि आपल्याच कार्यपद्धतीत थोडे बदल करणे जरूरी आहे. कार्नेगीने हेन्री फ्रीकला पदावरून हटवायचा निर्णय घेतला. कार्नेगीने वार्ताहरांना हळूच सांगितले कि 'मी जर पिट्सबर्ग मध्ये असलो असतो तर परिस्थिती वेगळी असती. मी कामगारांच्या समस्यांबद्दल जागरूक आहे आणि मी नेहमीच कामगारांच्या बाजूने उभे राहीन'. जेव्हा फ्रीकला याबद्दल समजले तेव्हा त्याला कळून चुकले कि कार्नेगीने आपल्याला वार्यावर सोडले आहे. फ्रीकने मग कार्नेगीला डावलून स्वतःच पूर्ण कारखाना घशात घालण्याचा कटहि शिजवायला सुरुवात केली. आणि जेव्हा कार्नेगीला याचा वास लागला तेव्हा त्याने सरळ हेन्री फ्रीकला पदच्युत करून सर्व कारभार परत आपल्या हातात घेतला.
कार्नेगी स्टील अशा रीतीने आतून पोखरली गेली होती. आणि कार्नेगीला तिला परत पूर्वीची प्रतिष्ठा मिळवून देण्यासाठी बरेच प्रयत्न करावे लागणार होते. लोकांच्या मनातील आपली प्रतिमा त्याला परत चांगली बनवायची होती. या सर्व समस्या डोक्यावर असतानाच कार्नेगीला मात्र आता नवीनच भीती सतावू लागली होती आणि तिचे नाव होते ..
जे पी मॉर्गन!
आणि याच जे पी मॉर्गनला अँड्र्यू कार्नेगी आपले सर्व साम्राज्य विकून अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत माणूस बनतो. त्याची कहाणी पुढील भागात.
=============================================================
संदर्भसूची:
१) The men who built America - History Channel
२) कार्नेगी कोर्र्पोरेशन न्यूयॉर्क (http://carnegie.org/about-us/foundation-history/about-andrew-carnegie/)
३) अँड्र्यू कार्नेगी चरित्र (http://www.biography.com/people/andrew-carnegie-9238756)
४) सर्व चित्रे जालावरून साभार
५) American Experience (http://www.pbs.org/wgbh/amex/carnegie/peopleevents/pande01.html)
२) कार्नेगी कोर्र्पोरेशन न्यूयॉर्क (http://carnegie.org/about-us/foundation-history/about-andrew-carnegie/)
३) अँड्र्यू कार्नेगी चरित्र (http://www.biography.com/people/andrew-carnegie-9238756)
४) सर्व चित्रे जालावरून साभार
५) American Experience (http://www.pbs.org/wgbh/amex/carnegie/peopleevents/pande01.html)
४) जे पी मॉर्गन
कार्नेगी स्टील आतून पोखरली गेली होती. आणि कार्नेगीला तिला परत पूर्वीची प्रतिष्ठा मिळवून देण्यासाठी बरेच प्रयत्न करावे लागणार होते. लोकांच्या मनातील आपली प्रतिमा त्याला परत चांगली बनवायची होती. या सर्व समस्या डोक्यावर असतानाच कार्नेगीला मात्र आता नवीनच भीती सतावू लागली होती आणि तिचे नाव होते ..
जे पी मॉर्गन!
------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------
(जे पी मॉर्गन)
आपल्या वडिलांबरोबर काम करत असलेला जे पी गाळात चाललेल्या कंपन्यांना आपले लक्ष्य बनवत होता. तोट्यामध्ये असलेल्या आणि छोट्या छोट्या प्रतिस्पर्ध्यांशी लढत असलेल्या एखाद्या उद्योग्सामुहातल्या सर्व कंपन्या पैशाच्या बळावर विकत घेऊन त्यांचा कारभार सुधारून, त्यांच्यातली स्पर्धा नष्ट करून जे पी त्या फायद्यामध्ये आणण्याचा प्रयत्न करत होता आणि त्याला यामध्ये यशही येत होते.
जॉन पिअरपाँट मॉर्गन (जे पी मॉर्गन) याचा जन्म १७ एप्रिल १८३७ रोजी हार्टफर्ड, कनेटिकट येथे झाला. त्याच्या वडिलांची पतपेढी होती. थोडक्यात ते बँकर होते. त्यांनी त्या काळात अर्थपुरवठा (Financing) हाच मुळात एक उद्योगसमूह (Industry) होऊ शकतो याचा विचार केला होता आणि त्या दिशेने ते त्यांच्या मुलाला - जे पी ला घेऊन काम करत होते. जेव्हापासून जॉनला अंकगणित येऊ लागले तेव्हापासून त्याच्या वडिलांनी त्याला व्यवसायाचे धडे द्यायला सुरुवात केली आणि तेव्हा एक नियम पक्का त्याच्या डोक्यात बसवला - धंदा एकाच पद्धतीने करता येतो - मॉर्गन पद्धतीने. आणि ती पद्धत म्हणजे
'स्वतःचा पैसा न वापरता दुसर्यांच्या पैशाची यशस्वी गुंतवणूक करून त्यातून स्वतःसाठी मोठा नफा मिळवणे'. हि पद्धत आत्मसात करून लवकरच जॉनसुद्धा एक नामांकित पतपुरवठादार/ गुंतवणूकदार म्हणून प्रसिद्ध झाला. काही दिवस वडिलांबरोबर काम करून १८७१ मध्ये त्याने स्वतःची बँक काढली जी पुढे जे पी मॉर्गन बँक म्हणून आजही ओळखली जाते.
'स्वतःचा पैसा न वापरता दुसर्यांच्या पैशाची यशस्वी गुंतवणूक करून त्यातून स्वतःसाठी मोठा नफा मिळवणे'. हि पद्धत आत्मसात करून लवकरच जॉनसुद्धा एक नामांकित पतपुरवठादार/ गुंतवणूकदार म्हणून प्रसिद्ध झाला. काही दिवस वडिलांबरोबर काम करून १८७१ मध्ये त्याने स्वतःची बँक काढली जी पुढे जे पी मॉर्गन बँक म्हणून आजही ओळखली जाते.
जे पी मॉर्गन कलेचा मोठा चाहता होता. त्याचा कलाकुसरीचा संग्रह बराच मोठा होता. त्याच्या वडिलांना मात्र त्यांच्या मुलाने हे असे पैसे उडवलेले आवडत नसत. ते सारखे त्याला या पैशाच्या उधळपट्टीवरुन बोलायचे. त्याने त्याचा संग्रह नंतर मेट्रोपोलीटन म्युझिअम ऑफ आर्ट, न्यूयॉर्क येथे दान केला.
जॉनच्या वडिलांचा जॉनवर फार मोठा पगडा होता. कधी कधी जॉनला त्यांच्या पद्धतीप्रमाणे काम करणे अवघड होऊन जात असे. वडिलांच्या छायेखाली सतत दाबून गेलेल्या जॉनला स्वतःची एक वेगळी छबी तयार करण्याची इच्छा होऊ लागली. जॉनला धंद्यातल्या खाचाखोचा आता चांगल्याच समजू लागल्या होत्या. त्याला त्याच्या वडिलांची काम करण्याची पद्धत अगदी तोंडपाठ झाली होती. परंतु त्याला वाटत होते कि त्याने त्याच्या पद्धतीने काम केले तर तो अधिक चांगल्या प्रकारे यशस्वी होऊ शकतो. त्याच्या वडिलांची शिकवण होती कि कोणत्याही परिस्थितीमध्ये मोठे धोके कधीच पत्करायचे नाहीत. या एका नियमावर ते त्यांचा व्यवसाय चालवत असत. परंतु जॉनला त्याच त्याच पद्धतीने काम करून कंटाळा आला होता. त्याला इतर नवीन नवीन मार्ग खुणावत होते. नवीन संधी दिसत होत्या. त्याला फक्त चालू व्यवसाय विकत घ्यायचे नव्हते तर ते शून्यातून निर्माण करायचे होते. त्याने जॉन रॉकफेलर आणि अँड्र्यू कार्नेगी यांना त्यांचे साम्राज्य उभे करताना पहिले होते आणि आता त्यालाही त्यांच्या प्रमाणेच स्वतःचे साम्राज्य उभे करायचे होते. पण असे करण्यासाठी त्याला एका नवीन प्रयोगाची, नवीन उत्पादनाची गरज होती ज्याला तो स्वतःचे नाव देऊ शकणार होता. यासाठी मग त्याने जगातील सर्व प्रसिद्ध संशोधकांवर आपले लक्ष्य केंद्रित केले आणि लवकरच त्याला हवी ती संधी चालू आली.
थॉमस एडिसनने आतापर्यंत जगातील बरेच महत्वाचे शोध लावले होते. वयाच्या १९ व्या वर्षापासून एडिसनने आपल्या शोधांची सुरुवात केली होती. सर्वात पहिले त्याने टेलीग्राफ मशीन सुधारले. नंतर स्टॉक टिकर मशीन, फोनोग्राम यांची निर्मिती केली. त्याच्या आयुष्यात एडिसनने १००० पेक्षा जास्त पेटंट आपल्या नावावर करून घेतले होते. आज वयाच्या ३१ व्या वर्षी एडिसन आपल्या आयुष्यातील आणि मानवाच्या आयुष्यातील एका फार महत्वाच्या शोधास जबाबदार ठरणार होता - वीज!
(थॉमस अल्वा एडिसन )
न्यू जर्सी मधल्या मेनलो पार्कच्या एडिसनच्या प्रयोगशाळेला मॉर्गनने भेट दिली. एडिसन आपल्या सहकार्यांसोबत विविध प्रयोगांमध्ये गढून गेला होता.
"तर बुद्धिमान लोक इथे रहातात तर!" आत येताच मोर्गनने प्रयोगात गढलेल्या एडिसनला या वाक्याने आपल्या अस्तित्वाची जाणीव करून दिली.
"बुद्धिमत्ता हि तर कधीही न संपणारी सहनशीलता!" एडिसनने आपल्या प्रयोगावरचे लक्ष जराही विचलित होऊ न देत उत्तर दिले.
"मायकेल अँजेलो" त्यावर मॉर्गन उद्गारला. जॉन मॉर्गनचा इतिहासाचा आणि कलेचा अभ्यास गाढा होता.
दोन अतिशय बुद्धिमान व्यक्तींच्या भेटीची सुरुवात हि अशी झाली होती.
"तर बुद्धिमान लोक इथे रहातात तर!" आत येताच मोर्गनने प्रयोगात गढलेल्या एडिसनला या वाक्याने आपल्या अस्तित्वाची जाणीव करून दिली.
"बुद्धिमत्ता हि तर कधीही न संपणारी सहनशीलता!" एडिसनने आपल्या प्रयोगावरचे लक्ष जराही विचलित होऊ न देत उत्तर दिले.
"मायकेल अँजेलो" त्यावर मॉर्गन उद्गारला. जॉन मॉर्गनचा इतिहासाचा आणि कलेचा अभ्यास गाढा होता.
दोन अतिशय बुद्धिमान व्यक्तींच्या भेटीची सुरुवात हि अशी झाली होती.
(एडिसनची मेनलो पार्क येथील प्रयोगशाळा)
तेथील प्रयोगांवरून नजर फिरवत असताना विजेने पेटलेल्या प्रकाश फेकणाऱ्या एका छोट्या बल्बने मॉर्गनचे लक्ष वेधून घेतले.
"एका अदृश्य उर्जेच्या स्त्रोतातून एक बारीकशी धातूची तार उच्च तापमानाला गरम होते आणि शेवटी प्रकाश उत्सर्जित करते." एडिसनने जेवढ्या सोप्या शब्दात स्पष्टीकरण देत येतील तेवढे देत म्हणाला.
"एका अदृश्य उर्जेच्या स्त्रोतातून एक बारीकशी धातूची तार उच्च तापमानाला गरम होते आणि शेवटी प्रकाश उत्सर्जित करते." एडिसनने जेवढ्या सोप्या शब्दात स्पष्टीकरण देत येतील तेवढे देत म्हणाला.
मानवाच्या उत्क्रांतीस कारणीभूत ठरणाऱ्या, चाक आणि अग्नी यांच्या इतक्याच महत्वाच्या; विजेच्या शोधास जे पी मॉर्गन साक्षीदार होता. त्याला या तंत्रज्ञानातील व्यावसायिक महत्व दिसू लागले होते आणि या विजेला त्याने स्वतःचे साम्राज्य तयार करण्यातील पहिली पायरी बनवण्याचे ठरवले.
तेथेच त्याने ह्या विजेवर चालणाऱ्या बल्बची कंपनी काढण्याचा निर्णय घेतला आणी एडिसनला आपला सहभागी करून घेण्याचा प्रस्ताव पुढे केला. एडिसन स्वतः एक आन्त्रप्रुनर होता. त्यानेही या योजनेचा स्वीकार केला.
तेथेच त्याने ह्या विजेवर चालणाऱ्या बल्बची कंपनी काढण्याचा निर्णय घेतला आणी एडिसनला आपला सहभागी करून घेण्याचा प्रस्ताव पुढे केला. एडिसन स्वतः एक आन्त्रप्रुनर होता. त्यानेही या योजनेचा स्वीकार केला.
जॉन मॉर्गनने प्रायोगिक तत्वावर ५ अव्हेन्यू, न्यूयॉर्क मधील आपल्या घरामध्ये विजेचे बल्ब लावण्याचे कंत्राटही एडिसनला दिले.
(एडिसनने बनवलेल्या पहिल्या बल्बपैकी एक )
एडिसनला विजेसाठी मदत करण्याचे मान्य करून मॉर्गनने मोठा धोका पत्करला होता. कोणीही वापरत नसलेले उत्पादन नविनच बाजारात आणून लोकांना ते विकून त्यातून फायदा कमावण्याचा हा मार्ग जॉनच्या वडिलांनी त्याला शिकवलेल्या मार्गापेक्षा अगदीच उलटा होता. वीज हि अतिशय नवीन गोष्ट होती. मुळात वीज या अगोदर कोणी बघितलीच नव्हती. कुणालाही तिचे भविष्य माहिती नव्हते. त्यामुळे लोकांना तिचा उपयोग पटवून देण्यासाठी स्वतःच्या घरात सर्वप्रथम तिचा वापर करणे मॉर्गनला महत्वाचे वाटले.
लवकरच मॉर्गनचे घर एडिसनच्या प्रयोगशाळेत बदलून गेले. एडिसनने घराच्या मागेच एक विद्युत जनित्र बसवले. घरातून ४००० फुटांपेक्षा जास्त लांबीच्या तारा घराच्या भिंतींमधून आणि छतामधून फिरवल्या. साधारण ४०० बल्ब घरात बसवले. जगातील सर्वात पहिले बनवल्या जाणार्या बल्बपैकी हे पहिले ४०० बल्ब जे पी मॉर्गनच्या घरात लागले असे म्हणता येईल. अनेक महिन्यांच्या प्रयत्नांनंतर शेवटी मॉर्गनचे घर पहिल्या प्रयोगाच्या उद्घाटनासाठी सज्ज होते.
जॉनने शहरातील अनेक मानांकित व्यक्तींना आणि त्याच्या वडिलांनासुद्धा या उद्घाटनासाठी बोलावले होते. परंतु त्यांना आपण काय दाखवणार आहोत याची जॉनने सुतराम कल्पना दिलेली नव्हती. सर्वांसाठी ते एक रहस्यच होते. सर्वजण घराच्या दिवाणखान्यात जमा झाले होते. दिवे लागणीची वेळ झाल्यावर नेहमीप्रमाणे रॉकेलचे दिवे न लावता अंधार झालेला पाहून सर्व पाहुणे बुचकळ्यात पडले. त्यांना कळेना कि आता काय करावे? काही जण जॉनकडे जाउन विचारणा करून आले पण त्यांना हसत हसत आणखी थोडा वेळ थांबा असे त्याने उत्तर दिले.
जॉनने शहरातील अनेक मानांकित व्यक्तींना आणि त्याच्या वडिलांनासुद्धा या उद्घाटनासाठी बोलावले होते. परंतु त्यांना आपण काय दाखवणार आहोत याची जॉनने सुतराम कल्पना दिलेली नव्हती. सर्वांसाठी ते एक रहस्यच होते. सर्वजण घराच्या दिवाणखान्यात जमा झाले होते. दिवे लागणीची वेळ झाल्यावर नेहमीप्रमाणे रॉकेलचे दिवे न लावता अंधार झालेला पाहून सर्व पाहुणे बुचकळ्यात पडले. त्यांना कळेना कि आता काय करावे? काही जण जॉनकडे जाउन विचारणा करून आले पण त्यांना हसत हसत आणखी थोडा वेळ थांबा असे त्याने उत्तर दिले.
थोड्याच वेळात बैठकीच्या खोलीतील सर्व उपस्थित पाहुण्यांना उद्देशून, 'देवीयो और सज्जनो' तत्सम काहीसे बोलत एडिसनने सर्वांचे लक्ष आपल्याकडे वेधून घेतले. "आज तुम्ही विज्ञानातील एक अभूतपूर्व चमत्कार पाहण्यास उपस्थित आहात. रॉकेलचे दिवे आता विसरून जा. आता विजेचे युग सुरु झाले आहे" असे म्हणत एडिसनने हातातले विजेचे बटण दाबले आणि संपूर्ण घर विजेच्या प्रकाशाने उजळून निघाले. सर्वजण आश्चर्याने थक्क होऊन पाहतच राहिले. कोणाला काही बोलताच येईना. "प्रत्येक बल्ब विजेवर चालतो आहे. येथे कुठेही रॉकेलचा किंवा बाकी कोणत्याही पदार्थाचा जळण म्हणून उपयोग केलेला नाही अन त्यामुळे धूरही नाही. वीज हि एक अदृश्य शक्ती आहे असे समजा जी आपल्याला प्रकाश देते." तेथील लोकांना समजेल अशा भाषेत मग एडिसनने प्रत्येकाचे शंका निरसन करण्यास सुरुवात केली.
जे पी मॉर्गन चे ५ अव्हेन्यू न्यूयॉर्कमधील घर हे विजेवरच्या दिव्यांचा उपयोग करणारे जगातील पहिले खासगी घर होते!
"मग बाबा, तुम्हाला कसे वाटले?" जॉन कोपर्यात थांबलेल्या आपल्या वडिलांकडे जाउन ख़ुशी ख़ुशी त्यांच्या हाती मद्याचा ग्लास देत म्हणाला.
"तू मला निराश केलेस पिअरपाँट" उसासा टाकून त्याचे वडील म्हणाले. "मला वाटले तू यापेक्षा अधिक काहीतरी चांगले दाखवणार होतास कि काय."
"म्हणजे?" आश्चर्याने जॉनने विचारले. "हि वीज म्हणजेच भविष्य आहे बाबा. " त्याने समजावण्याचा प्रयत्न केला.
"हे सर्व जत्रेत आणि मेळाव्यामध्ये दाखवण्यासाठी ठीक आहे. परंतु वरती धंदा सुरु करणे मला नाही पटत. मला वाटते तुला फसवले गेले आहे." असे म्हणून निराश होऊन त्याचे वडील तेथून निघून गेले.
"तू मला निराश केलेस पिअरपाँट" उसासा टाकून त्याचे वडील म्हणाले. "मला वाटले तू यापेक्षा अधिक काहीतरी चांगले दाखवणार होतास कि काय."
"म्हणजे?" आश्चर्याने जॉनने विचारले. "हि वीज म्हणजेच भविष्य आहे बाबा. " त्याने समजावण्याचा प्रयत्न केला.
"हे सर्व जत्रेत आणि मेळाव्यामध्ये दाखवण्यासाठी ठीक आहे. परंतु वरती धंदा सुरु करणे मला नाही पटत. मला वाटते तुला फसवले गेले आहे." असे म्हणून निराश होऊन त्याचे वडील तेथून निघून गेले.
पण तरीही तेथे जमलेल्या पाहुण्यांना हि कल्पना अगदीच आवडली होती. जॉनकडे सर्वजण आपल्या मागण्या घेऊन येऊ लागले.
"लवकरच तू तुझ्या कामामध्ये व्यस्त होणार आहेस." एडिसनच्या पाठीवर थाप मारून जॉन म्हणाला. "डारिअस मीलचे घर तुला विजेच्या दिव्यांनी भरून टाकायचे आहे."
"त्यांना थोडी वाट पहावी लागेल." एडिसन उत्तरला. "व्हँडरबिल्ट कुटुंबाने त्यांच्या अगोदर नंबर लावला आहे." जॉनने थोडे चमकून त्याच्याकडे पहिले पण नंतर हसत तो तेथून पुढे निघून गेला.
अशा तर्हेने जगातील श्रीमंत लोकांसाठी विजेवरच्या दिव्यांचे घर म्हणजे एक प्रतिष्ठेची गोष्ट झाली.
"लवकरच तू तुझ्या कामामध्ये व्यस्त होणार आहेस." एडिसनच्या पाठीवर थाप मारून जॉन म्हणाला. "डारिअस मीलचे घर तुला विजेच्या दिव्यांनी भरून टाकायचे आहे."
"त्यांना थोडी वाट पहावी लागेल." एडिसन उत्तरला. "व्हँडरबिल्ट कुटुंबाने त्यांच्या अगोदर नंबर लावला आहे." जॉनने थोडे चमकून त्याच्याकडे पहिले पण नंतर हसत तो तेथून पुढे निघून गेला.
अशा तर्हेने जगातील श्रीमंत लोकांसाठी विजेवरच्या दिव्यांचे घर म्हणजे एक प्रतिष्ठेची गोष्ट झाली.
(एडिसनच्या ख्रिसमस दिव्यांची जाहिरात)
आपल्या घराच्या विजेच्या दिव्याच्या उद्घाटनानंतर जॉन मॉर्गनसमोर आता धंद्याची मोठी संधी होती. वीज हि रेलरोड आणि रॉकेल नंतर तिसरी गोष्ट होती जी जे पी मॉर्गनला व्हँडरबिल्ट आणि रॉकफेलरच्या पंक्तीत नेउन बसवणारी होती. फक्त या धंद्यामध्ये गुंतवणूक करण्यास एकच अडचण होती. ती म्हणजे त्याच्या वडिलांनी दिलेली शिकवण. "जेथे कुठे धोका असेल तेथे गुंतवणूक करायची नाही" हा नियम त्याच्या वडिलांनी लहानपणापासून त्याच्या मनावर बिंबवला होता. आणि या विजेमध्ये केलेली गुंतवणूक वडिलांच्या शिकवणुकीच्या विरुद्ध जाणारी होती. जॉनला काय करावे कळत नव्हते.
(एडिसनची मेनलो पार्क येथील प्रयोगशाळा - वरील चित्रातील एडिसनची खुर्ची, एडिसनने शेवटी बसलेल्या ज्या स्थितीत सोडली अजूनही तशा अवस्थेत ठेवली आहे. संपूर्ण प्रयोगशाळेचे नुतनीकरण झाले - खुर्चीच्या खालील भाग सोडून)
जॉनने परत एडिसनची भेट घेण्याची ठरवले. एडिसनच्या न्यूजर्सीच्या प्रयोगशाळेत त्याला टेबलवर ठेवलेली विजेवर चालणारी छोटी खेळण्यातली आगगाडी दिसली. ती चालवून बघत असताना त्याला आपल्या वडिलांचे शब्द सारखे आठवत होते. "हे सर्व जत्रेत आणि मेळाव्यामध्ये दाखवण्यासाठी ठीक आहे. मला वाटते तुला फसवले गेले आहे." जॉनला खरंच वाटू लागले कि आपण फसवले तर नाही ना गेलो?
"तुला या धंद्यात कोणी स्पर्धक आहे का?" जॉनने विचारले.
"दखल घेण्यासारखा कोणीही नाही." एडिसनने बेफिकीरपणे उत्तर दिले. या वाक्यावर बाजूच्याच टेबलावर काम करणाऱ्या एडिसनचा सहकारी निकोला टेस्लाने एडिसनकडे पहिले परंतु एडिसनचे त्याच्याकडे लक्षच नव्हते.
"तुला या धंद्यात कोणी स्पर्धक आहे का?" जॉनने विचारले.
"दखल घेण्यासारखा कोणीही नाही." एडिसनने बेफिकीरपणे उत्तर दिले. या वाक्यावर बाजूच्याच टेबलावर काम करणाऱ्या एडिसनचा सहकारी निकोला टेस्लाने एडिसनकडे पहिले परंतु एडिसनचे त्याच्याकडे लक्षच नव्हते.
"हम्म.", एडिसनच्या उत्तरावर खूष होऊन जॉनने पुढे तक्रार केली,
"माझ्या बायकोने तक्रार केली आहे कि तळघरातून फार आवाज येतोय." जॉन किरकिरला.
"तो विद्युत जनित्राचा आवाज आहे. ठीक आहे. मी कोणालातरी पाठवून तुमचे तळघर आवाज येणार नाही असे करून देतो." एडिसन त्याचे बोलणे पुढे रेटत म्हणाला कि "दुसर्या एका विषयावर बोलायचे झाले तर तुम्ही जर मला अजून गुंतवणूकदार मिळवून दिलेत किंवा अजून पैसे उभे करून दिलेत तर मी न्यूयॉर्क शहरात एक मोठे विद्युत जनित्र उभे करू शकतो ज्याने अर्ध्या मैल त्रिज्येच्या आतील सर्व घरांना वीज मिळू शकेल. मग तुमच्या तळघरात जनित्र ठेवण्याची गरज भासणारच नाही."
"माझ्या बायकोने तक्रार केली आहे कि तळघरातून फार आवाज येतोय." जॉन किरकिरला.
"तो विद्युत जनित्राचा आवाज आहे. ठीक आहे. मी कोणालातरी पाठवून तुमचे तळघर आवाज येणार नाही असे करून देतो." एडिसन त्याचे बोलणे पुढे रेटत म्हणाला कि "दुसर्या एका विषयावर बोलायचे झाले तर तुम्ही जर मला अजून गुंतवणूकदार मिळवून दिलेत किंवा अजून पैसे उभे करून दिलेत तर मी न्यूयॉर्क शहरात एक मोठे विद्युत जनित्र उभे करू शकतो ज्याने अर्ध्या मैल त्रिज्येच्या आतील सर्व घरांना वीज मिळू शकेल. मग तुमच्या तळघरात जनित्र ठेवण्याची गरज भासणारच नाही."
जॉनचे डोळे चकाकले. त्याने विचारले "अस्स? मग असे जर असेल तर संपूर्ण न्यूयॉर्क शहर विजेने उजळवून टाकायला काय करावे लागेल?"
"उम्म, मला विद्युत जनित्रांचे जाळे तयार करावे लागेल आणि .." एडिसन अचानक आलेल्या प्रश्नाने दचकुन चाचपडत म्हणाला.
"ते तू बघ. किती खर्च येईल ते मला सांग" जॉन त्याचे बोलणे तोडत मध्येच म्हणाला.
"मला अंदाज नाही. थोडी आकडेमोड करावी लागेल." एडिसन उत्तरला.
"ठीक आहे. सोमवारी सकाळी माझ्या टेबलावर फाईल हजर ठेव" जॉन तेथून निघत म्हणाला. "आणि हो, ती छोटी खेळण्यातली आगगाडी विजेवर चालते न? मला ती माझ्या मुलीच्या वाढदिवसासाठी पुढच्या आठवड्यात हवी. अजून एक तशीच तयार कर."
"उम्म, मला विद्युत जनित्रांचे जाळे तयार करावे लागेल आणि .." एडिसन अचानक आलेल्या प्रश्नाने दचकुन चाचपडत म्हणाला.
"ते तू बघ. किती खर्च येईल ते मला सांग" जॉन त्याचे बोलणे तोडत मध्येच म्हणाला.
"मला अंदाज नाही. थोडी आकडेमोड करावी लागेल." एडिसन उत्तरला.
"ठीक आहे. सोमवारी सकाळी माझ्या टेबलावर फाईल हजर ठेव" जॉन तेथून निघत म्हणाला. "आणि हो, ती छोटी खेळण्यातली आगगाडी विजेवर चालते न? मला ती माझ्या मुलीच्या वाढदिवसासाठी पुढच्या आठवड्यात हवी. अजून एक तशीच तयार कर."
जॉन पी मॉर्गनने लगेच आपली गुंतवणूक वाढवत आजचे साधारण ८३० लाख डॉलर एडिसनला दिले आणि त्याला काम सुरु करायला सांगितले. दोघांनी मिळून नवीन कंपनी स्थापन केली "एडिसन इलेक्ट्रिक लाईट कंपनी". आणि अशा तर्हेने जॉनने आपले सर्वस्व या विजेच्या धंद्यात गुंतवले - आपल्या वडिलांच्या इच्छेविरुद्ध! त्याला स्वतःचे साम्राज्य तयार करायच्या हेतूने झपाटले होते. आणि आता तो मागे वळून बघायला तयार नव्हता. त्यासाठी त्याला कोणाच्याही विरोधात जावे लागले तरीही! अगदी त्याच्या वडिलांनी इतकी वर्षे शिकवलेल्या नियमांच्यासुद्धा! जेथे त्याच्या वडिलांना धंद्यातील धोका दिसत होता तेथे त्याला मोठी संधी खुणावत होती.
जॉन आणि एडिसन कामाला लागले. मॅनहॅटनमधील एक जुनी इमारत ते आपल्या कामासाठी निवडली. जगातील पहिले मोठे व्यावसायिक डी सी (direct current) विद्युत जनित्राचे बांधकाम तेथे सुरु झाले. पण फक्त वीज तयार करून उपयोग नव्हता. तिला वाहून नेण्यासाठीही काही पायाभूत सुविधा उभ्या कराव्या लागणार होत्या. त्यासाठी त्याने १५ मैलाच्या वर लांब असे खड्डे खणायला घेतले. रात्रंदिवस त्याचे मजूर काम करत होते. १ लाख फुट लांबीच्या तांब्याच्या तारा त्यांनी त्या जाळ्यात पसरल्या. आणि हळू हळू एडिसनचे विद्युत जनित्र मॅनहॅटनमधील हजारो घरांना आणि कंपन्यांना जोडले जाऊ लागले.
एडिसनचे हे मॅनहॅटनमधील वीज वाहून नेणारे तांब्याच्या तारांचे जाळे पुढे वाहून घातलेल्या विजेच्या जाळासाठी एक नमुना म्हणून आजही वापरले जाते.
एडिसनचे हे मॅनहॅटनमधील वीज वाहून नेणारे तांब्याच्या तारांचे जाळे पुढे वाहून घातलेल्या विजेच्या जाळासाठी एक नमुना म्हणून आजही वापरले जाते.
(वाफेच्या शक्तीवर चालणारे एडिसनने वापरलेले पहिले डी सी विद्युत जनित्र. या जनित्राने एडिसनने ८५ गिऱ्हाइकांचे ४०० बल्ब प्रकाशित केले. )
विजेला उपयोगी बनवण्यासाठी जेवढे कष्ट एडिसनने घेतले तेवढे त्याच्या कोणत्याही बाकीच्या शोधांवर त्यांना उपयोगी बनवण्यासाठी घेतले नव्हते. रात्रंदिवस तो त्याच्या जनित्रांच्या आराखड्यांमध्ये आणि वीज वाहून नेणाऱ्या जाळ्याच्या आखणीमध्ये व्यस्त होता. कित्येक महिने त्याने यासाठी आपल्या प्रयोगशाळेत कामामध्येच घालवले. लवकरच त्याच्या मेहनतीचे फळ दिसून येऊ लागले. अर्धे मॅनहॅटन एडिसनच्या विजेच्या दिव्यांनी झळाळून निघाले. घराघरातून विजेचे दिवे दिसू लागले. रस्त्यारस्त्यांवर रात्री विजेच्या दिव्यांची रोषणाई होऊ लागली.
यात मात्र एकाच माणसाला दुःख झाले. तो म्हणजे जॉन रॉकफेलर. आता त्याच्या रॉकेलच्या मागणीला उतरती कळा लागणार होती. एक एक विजेवर चालणारे घर म्हणजे एक एक गमावलेला ग्राहक असे रॉकफेलरसाठी चित्र होते. आजपर्यंत रॉकेलवरती रॉकफेलरने आपले साम्राज्य उभे केले होते आणि हे विजेचे तंत्रज्ञान नजीकच्या भविष्यात रॉकेलच्या दिव्यांना तडीपार करून लावेल याचीहि त्याला खात्री होती. रॉकफेलर अगोदरच फार निर्दयी माणूस म्हणून प्रसिद्ध होता. अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत माणसाच्या साम्राज्याला बसलेला असला विरोध त्याला पहायची सवय नव्हती.
रॉकफेलरने विजेची कुप्रसिद्धी करायचा प्रयत्न म्हणून विजेचे धोके लोकांना पटवून द्यायचा प्रयत्न सुरु केला. विजेमुळे घरांना आग लागू शकते, विजेचा झटका लोकांना बसू शकतो इत्यादी इत्यादी वार्ता तो वर्तमानपत्रातून पसरवू लागला. परंतु लवकरच त्याला या सर्वाची गरज पडणार नव्हती. एडिसनला एक नवा स्पर्धक उभा राहू लागला होता. एका नव्या तंत्रज्ञानासाहित - निकोला टेस्ला त्याच्या ए सी विजेसह.
रॉकफेलरने विजेची कुप्रसिद्धी करायचा प्रयत्न म्हणून विजेचे धोके लोकांना पटवून द्यायचा प्रयत्न सुरु केला. विजेमुळे घरांना आग लागू शकते, विजेचा झटका लोकांना बसू शकतो इत्यादी इत्यादी वार्ता तो वर्तमानपत्रातून पसरवू लागला. परंतु लवकरच त्याला या सर्वाची गरज पडणार नव्हती. एडिसनला एक नवा स्पर्धक उभा राहू लागला होता. एका नव्या तंत्रज्ञानासाहित - निकोला टेस्ला त्याच्या ए सी विजेसह.
(निकोला टेस्ला)
निकोला टेस्ला हा एडिसनकडे एक शिकाऊ उमेदवार (apprentice) म्हणून काम करत होता. त्याला लहानपणापासूनच विज्ञानाचे आणि आत्ता आत्ता तर त्यातही विजेचे जास्त वेड लागले होते. कितीतरी तयार केलेले त्याचे आराखडे एडिसनने आपल्या बाकीच्या शोधांमध्ये वापरलेले होते. परंतु एडिसनने कधीही त्याचे कौतुक केले नाही. त्याला पुढे जाऊ दिले नाही. हि एडिसनच्या व्यक्तिमत्वाची काळी बाजू म्हणता येईल जी कधीच पुढे आली नाही. त्यामुळे जेव्हा निकोला आपल्या ए सी मोटरची छोटीसी प्रतिकृती घेऊन एडिसनला दाखवायला आला तेव्हा एडिसनने त्याला झिडकारून लागले.
"ए सी करंट हा धोकादायक आहे म्हणूनच आपण डी सी करंट वापरतोय हे माहिती नाहीये का?" थोडेसे चिडूनच एडिसनने विचारले.
"परंतु ए सी करंटचे फायदे .. " निकोला आपले स्पष्टीकरण मांडणार तेवढ्यात एडिसन तेथून निघूनच गेला.
"ए सी करंट हा धोकादायक आहे म्हणूनच आपण डी सी करंट वापरतोय हे माहिती नाहीये का?" थोडेसे चिडूनच एडिसनने विचारले.
"परंतु ए सी करंटचे फायदे .. " निकोला आपले स्पष्टीकरण मांडणार तेवढ्यात एडिसन तेथून निघूनच गेला.
हताशपणे दुसर्या दिवशी निकोलाने आपला राजीनामा एडिसनच्या पुढ्यात आणून ठेवला.
"काय आहे हे?" एडिसनने विचारले.
"माझा राजीनामा" शांतपणे निकोलाने उत्तर दिले.
"कोणीही तुला नोकरीवर ठेवणार नाही." त्याला धमकावण्याच्या उद्देशाने एडिसन म्हणाला.
"मी माझी स्वतःची कंपनी काढेन." निकोला उत्तरला.
"तुझ्या ए सी मोटरसाठी कोणीही मदत देणार नाही. जा जाऊन बघ कोणी गुंतवणूकदार मिळतोय का ते." असे म्हणून एडिसनने त्याला तेथून हाकलून लावले.
"काय आहे हे?" एडिसनने विचारले.
"माझा राजीनामा" शांतपणे निकोलाने उत्तर दिले.
"कोणीही तुला नोकरीवर ठेवणार नाही." त्याला धमकावण्याच्या उद्देशाने एडिसन म्हणाला.
"मी माझी स्वतःची कंपनी काढेन." निकोला उत्तरला.
"तुझ्या ए सी मोटरसाठी कोणीही मदत देणार नाही. जा जाऊन बघ कोणी गुंतवणूकदार मिळतोय का ते." असे म्हणून एडिसनने त्याला तेथून हाकलून लावले.
निकोला आता तसा मुक्त झाला होता. त्याला त्याचे ए सी मोटरचे स्वप्न पुरे करायची संधी आली होती. आणि त्याला पाठबळ देणारा गुंतवणूकदारहि त्याला लवकरच मिळाला. जॉर्ज वेस्टिंगहाउस. जॉर्ज वेस्टिंगहाउस हा एक नवीनच बनलेला उद्योजक होता. आणि त्याला स्वतःचा उद्योग वाढवण्याची संधी या निकोलामध्ये दिसत होती.
"हा ए सी करंट किती दूरवर आपण नेऊ शकतो?" जॉर्ज वेस्टिंगहाउस त्याच्या नव्या भागीदारासोबत पुढची बोलणी करत होता.
"फक्त एक विजेचे मोठे जनित्र संपूर्ण पूर्व अमेरिकेला सहज पुरून उरेल." आत्मविश्वासाने निकोला उत्तरला. जॉर्ज वेस्टिंगहाउस त्याच्याकडे आश्चर्याने बघतच राहिला. आणि त्याच्या म्हणण्यात तथ्यहि होते. एडिसन आणि मॉर्गनने भले मॅनहॅटनमध्ये वीज आणली असेल परंतु डी सी करंट काही फार दूरवर नाही नेता येत. त्यामध्ये खूप उर्जा वाया जाते. ए सी करंट पाहिजे तेवढ्या दूरवर नेता येतो. अर्थात त्यामध्ये योग्य ते बदल करूनच.
"फक्त एक विजेचे मोठे जनित्र संपूर्ण पूर्व अमेरिकेला सहज पुरून उरेल." आत्मविश्वासाने निकोला उत्तरला. जॉर्ज वेस्टिंगहाउस त्याच्याकडे आश्चर्याने बघतच राहिला. आणि त्याच्या म्हणण्यात तथ्यहि होते. एडिसन आणि मॉर्गनने भले मॅनहॅटनमध्ये वीज आणली असेल परंतु डी सी करंट काही फार दूरवर नाही नेता येत. त्यामध्ये खूप उर्जा वाया जाते. ए सी करंट पाहिजे तेवढ्या दूरवर नेता येतो. अर्थात त्यामध्ये योग्य ते बदल करूनच.
निकोला टेस्ला मग अमेरिकेचे दौरे करू लागला. ए सी करंटची उपयुक्तता तो आपल्या प्रयोगांमधून लोकांना करून देऊ लागला.
त्यासाठी स्थिर विद्युत आपल्या शरीरातून वाहून नेण्याचे त्याने अनेक प्रयोगही करून दाखवले. ते सर्व प्रयोग यशस्वी होऊन वेस्टिंगहाउस पॉवर कंपनीला कामाचे कंत्राटहि मिळू लागले. आणि लवकरच एडिसनचा प्रतिस्पर्धी म्हणून त्याची गणना होऊ लागली.
"मला वाटले कि तुला कोणी स्पर्धक नाही आहे." जे पी मॉर्गन चिडून समोर बसलेल्या एडिसनला उद्देशून म्हणाला.
"दखल घेण्यासारखा कोणीही नाही." पूर्वीचेच उत्तर त्याने मॉर्गनला दिले पण आता खरे चित्र एडिसनच्याही डोळ्यांसमोर होते.
"मग हा निकोला टेस्ला ए सी करंट वरील नवीन नवीन आराखडे आणि पेटंट कसे फाईल करतो आहे?" जे पी समोर अशी हार मानण्यासारखी परिस्थिती कधी आलीच नव्हती. त्याला आपल्या वडिलांचा सल्ला आठवू लागला.
"दखल घेण्यासारखा कोणीही नाही." पूर्वीचेच उत्तर त्याने मॉर्गनला दिले पण आता खरे चित्र एडिसनच्याही डोळ्यांसमोर होते.
"मग हा निकोला टेस्ला ए सी करंट वरील नवीन नवीन आराखडे आणि पेटंट कसे फाईल करतो आहे?" जे पी समोर अशी हार मानण्यासारखी परिस्थिती कधी आलीच नव्हती. त्याला आपल्या वडिलांचा सल्ला आठवू लागला.
"हे सर्व जत्रेत आणि मेळाव्यामध्ये दाखवण्यासाठी ठीक आहे. मला वाटते तुला फसवले गेले आहे."
"ए सी करंट खूप जास्त व्होल्टेज वापरतो आणि त्यामुळेच तो अतिशय धोकादायक आहे. परंतु तुमच्या घरामध्ये डी सी आहे. तुम्ही आणि तुमची मुले सुरक्षित आहात. त्याची काळजी फारशी करू नये." एडिसन त्याला समजावण्याच्या सुरात म्हणाला.
"पण असे जरी असले तरीही सध्या बाजारात ए सी आणि डी सी असे दोन प्रतिस्पर्धी तंत्रज्ञाने उपलब्ध आहेत. आणि या जगात त्यांच्यापैकी फक्त एकालाच जागा मिळेल." चिडून त्याच्यावर हातातले वर्तमानपत्र फेकत जे पी तिथून निघून गेला. एडिसनने ते वर्तमानपत्र उलगडून पहिले. त्यात निकोलच्या नवीन ए सी मोटरची बातमी होती.
"पण असे जरी असले तरीही सध्या बाजारात ए सी आणि डी सी असे दोन प्रतिस्पर्धी तंत्रज्ञाने उपलब्ध आहेत. आणि या जगात त्यांच्यापैकी फक्त एकालाच जागा मिळेल." चिडून त्याच्यावर हातातले वर्तमानपत्र फेकत जे पी तिथून निघून गेला. एडिसनने ते वर्तमानपत्र उलगडून पहिले. त्यात निकोलच्या नवीन ए सी मोटरची बातमी होती.
(टेस्ला आणि वेस्टिंगहाउस कंपनीच्या ए सी मोटरची जाहिरात.)
(टेस्ला ए सी मोटर - अमेरिकन हिस्टरी म्युझीअम)
चिडलेला जे पी मॉर्गन आता सर्व खापर एडिसनवर फोडत होता. टेस्लाचे ए सी करंट तंत्रज्ञान एडिसनच्या डी सीचे बाजारातील हिस्सा खाउन टाकत होते.
(The Current War)
मॉर्गन तिकडे अधिकाधिक चिडू लागला होता. एडिसन आता निकोलाला शह देण्यासाठी ए सी तंत्रज्ञानाच्या कुप्रसिद्धीला लागला होता. त्याने ए सी करंट कसा धोकादायक आहे याची प्रात्याक्षिके करायला सुरुवात केली. वर्तमानपत्रात लेख लिहिले. सर्व लोकांसमोर बर्याच प्राण्यांना ए सी करंटचा झटका देऊन जिवंत जाळले. यात त्यांनी कुत्रा, मांजर, एक माकड, घोडा आणि एका हत्तीलाही जिवंत जाळले.
टॉप्सी नावाचा ३६ वर्षांचा सर्कशीतला हत्ती एडिसनने ६६०० व्होल्टसचा शॉक देऊन मारला.
परंतु त्याला हवे तसे यश येत नव्हते. एकदा त्याला हवी तशी संधी चालून आली. न्यूयॉर्क तुरुंगाच्या अधिकाऱ्यांकडून त्याला एकदा एक पत्र आले. त्या पत्रात लिहिले होते कि त्यांना कैद्यांना मारण्यासाठी नवीन पद्धतीची गरज होती. पारंपारिक फाशीची पद्धत त्यांना थोडी क्रूर आणि अमानवीय वाटत होती. कदाचित एडिसनच्या विजेमधून त्यांना काहीतरी नवीन तंत्रज्ञान मिळेल अशी आशा होती. एडिसनला अजून काय हवे होते? ए सी करंट वापरून लोकांना त्याचा धोका समजावून द्यायचा अजून दुसरा कोणता चांगला मार्ग त्याला मिळाला असता? तो लगेच कामाला लागला. त्याने तयार केलेले यंत्र अतिशय सोपे होते. काही नाही. फक्त एका खुर्चीला त्यात बसलेल्या माणसाला त्याने ए सी करंट देत येईल अशी सोय केली आणि जगातील पहिली विजेवरील खुर्ची बनवली.
(एडिसनची मृत्यूची खुर्ची )
न्यूयॉर्क तुरुंगाने पत्रकारांना साक्षी म्हणून आमंत्रित केले. जगात पाहिल्यांदा माणसाला विजेचा झटका देऊन मारलेले पाहण्यासाठी बरीच मंडळी जमली. विल्यम केम्लर नावाच्या एका श्रीमंत फळविक्रेत्याला त्या खुर्चीत कैदी म्हणून बसवण्यात आले होते. त्याने कुऱ्हाडीने आपल्या एका सहकार्याला मारून टाकले होते. तारीख होती ६ ऑगस्ट १८९०. त्याच्या तोंडावर काळे फडके बांधले होते. तो ओरडू नये म्हणून तोंडही बांधून टाकले होते.
"तयार?" तेथील जमादाराने विचारले.
"हो तयार". ए सी करंटच्या बटणपाशी उभा असलेला कर्मचारी म्हणाला.
"सुरु कर"
"तयार?" तेथील जमादाराने विचारले.
"हो तयार". ए सी करंटच्या बटणपाशी उभा असलेला कर्मचारी म्हणाला.
"सुरु कर"
(विल्यम केम्लरला मृत्युच्या खुर्चीत बांधताना )
जशी ती कळ दाबली गेली तसा खुर्चीत बसलेल्या माणसाला विजेचा शतक बसू लागला. तोंडात बोळा असल्याने त्याला ओरडता येईना परंतु त्याचे सर्व अंग थरथरू लागले. एका क्षणी त्यांना वाटले कि मेला विल्यम. म्हणून तेथील कर्मचार्याने कळ बंद केली परंतु जेव्हा तेथील वैद्याने तपासणी केली तेव्हा कळले कि विल्यम अजून जिवंतच होता. त्यामुळे कर्मचार्याला परत कळ दाबवायास सांगून जमादार त्याच्या मरणाची वात बघत बसला. थोड्याच वेळात विल्यमच्या अंगातून धूर निघू लागला आणि मांस जळल्यावर जसा वास येतो तसा वास तेथे बसलेल्या सर्व पाहुण्यांना येऊ लागला. सर्वजण अस्वस्थ झाले आणि तेथून उठून गेले. ए सी करंट देऊन माणसाला जिवंत भाजण्याची हि पद्धत सर्वांना अतिशय किळसवाणी वाटली.
विल्यम तर शेवटी मेला परंतु एडिसनने माणसाला जिवंत जाळले याने एडिसनची फार मोठी निंदा नालस्ती झाली. वर्तमानपत्रामधून त्याच्यावर टीकेची झोड उठली. ("Far Worse Than Hanging.") एडिसनची हि चाल त्याच्यावरच उलटली. जॉर्ज वेस्टिंगहाउस म्हणाला कि "कुऱ्हाडीने काम सोपे झाले असते".
विल्यम तर शेवटी मेला परंतु एडिसनने माणसाला जिवंत जाळले याने एडिसनची फार मोठी निंदा नालस्ती झाली. वर्तमानपत्रामधून त्याच्यावर टीकेची झोड उठली. ("Far Worse Than Hanging.") एडिसनची हि चाल त्याच्यावरच उलटली. जॉर्ज वेस्टिंगहाउस म्हणाला कि "कुऱ्हाडीने काम सोपे झाले असते".
जे पी मॉर्गन आणि एडिसनच्या प्रतिष्ठेला फार मोठा धक्का बसला. मॉर्गनच्या वडीलानी जे पी पाशी येउन त्याची चांगलीच कान उघडणी केली आणि त्याला एडिसन आणि त्याच्या विजेशी असलेले सर्व संबंध तोडून टाकायला सांगितले. जे पी मॉर्गनलाही काही अंशी ते पटत होते परंतु आपल्या नशिबाने असे व्हायचे नव्हते. जर त्याने एडिसनच्या विजेच्या कंपनीचा पतपुरवठा बंद केला असता तर विजेला पुढे कोणी वाली उरला नसता आणि लोकांच्या घरात अजूनही रॉकफेलरच्या रॉकेलचेच दिवे पेटत राहिले असते - रॉकफेलरचे "अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत माणूस" हे स्थान अबाधित ठेऊन!
जे पी मॉर्गनचा विजेवर अजूनही विश्वास होता आणि त्याला माहित होते कि हे तंत्रज्ञानच पुढे त्याला श्रीमंत बनवणार. एके दिवशी त्याला एका नवीन प्रकल्पासाठी निविदा मागवणारे पत्र आले. ते पत्र वाचून त्याला हायेसे वाटले. हा प्रकल्प जर त्याला मिळाला तर त्यामुळे एडिसनच्या चुकीमुळे विजेवर लागलेला बट्टा कायमचा पुसून जाणार होता.
(नायगारा धबधबा)
नायगारा धबधब्याजवळील एका कंपनीने एक भला मोठा प्रकल्प हातात घेतला होता. जगातील सर्वात मोठा वीजप्रकल्प नायगारा धबधब्यावर बांधण्याचा. त्यासाठी १३०० मजूर अगोदरच कामाला लागून एक २.५ मैल लांब असा मोठा बोगदा तयार करत होते. एकदा तयार झाल्यानंतर धबधब्याची उर्जा १,२०,००० अश्वशक्तीची उर्जा तयार करू शकणार होते. संपूर्ण अमेरिकेत मिळून तयार होणार नाही त्याच्या पेक्षाही जास्त अशी वीज या जगप्रसिद्ध धबधब्याजवळ निर्मित होणार होती.
(नायगारा वीजप्रकल्पातील १०० वर्षांपेक्षा अधिक जुना बोगदा)
हि वीज उत्तर पूर्व अमेरिकेला वीज पुरवण्यासाठी काफी होती. परंतु नायगारा कंपनीने कोणत्या प्रकारचे जनित्र वापारावे याबद्द्लचा निर्णय अजून घेतला नव्हता. आणि त्यासाठीच तिने जे पी मॉर्गन - एडिसन आणि टेस्ला - वेस्टिंगहाउस या द्वयींना निविदा सदर करण्यास सांगितले होते. जगप्रसिद्ध आणि सागातील सर्वात मोठ्या वीजप्रकल्पावर डी सी करंट कि ए सी करंट तयार होणार याचा निर्णय आता ठरणार होता. आणि या प्रकल्पामुळे निवडलेल्या तंत्रज्ञानाला जगन्मान्यता मिळणार हे स्पष्ट होते.
जे पी मॉर्गनला हि एक मोठी सुवर्णसंधीच वाटली. या प्रकल्पामुळे त्याचे इतक्या दिवसांचे स्वतःचे साम्राज्य स्थापन करण्याचे स्वप्न पूर्ण होणार होते. परंतु या प्रकल्पासाठी गुंतवणूकही तेवढीच भरमसाठ करावी लागणार होती आणि यासाठी त्याच्या वडिलांनी कधीच परवानगी दिली नसती. या प्रश्नावर विचार करत असतानाच त्याला एक तार आली - त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूची खबर! प्रवास करीत असतांना घोडागाडीला झालेल्या अपघातामध्ये त्याचे वडील जबर जखमी झाले होते आणि त्यामध्येच त्यांचा अंत झाला होता.
मॉर्गन हाऊसचा एकमेव वारसदार म्हणून सर्व जबाबदारी आता जे पी मॉर्गनवर येउन पडली होती. कुठे कुठे म्हणून मॉर्गन हाउसची गुंतवणूक नव्हती? रेलरोड, जलवाहतूक कंपन्या, स्थावर मालमत्ता, उत्पादन आणि बरेच काही. आता त्याचे वडील गेल्यानंतर त्याला तसे पहिले तर रान मोकळेच झाले. त्याला अडवणारा कोणीच नव्हता. अचानक त्याची सर्व मालमत्ता चार पट झाली आणि त्याच्याकडील पैसेही वाढले. एडिसनला तातडीने त्याने नायगारा प्रकल्पासाठी निविदा तयार करण्यास सांगितले.
तिकडे टेस्ला आणि वेस्टिंगहाउसहि आपल्या कामाला लागले होते. परंतु वेस्टिंगहाउस कंपनीची परिस्थिती तेवढी चांगली नव्हती. बर्यापैकी कर्जात बुडालेली असल्याने एवढा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प हातात घेणे तसे पहिले तर तिला शक्य होणार नव्हते. जे पी मॉर्गनने याचा फायदा घेण्याचे ठरवले. त्याने नाव न घेतां वेस्टिंगहाउस कंपनीच्या विरोधात अशा रीतीने प्रचार करायला सुरुवात केली कि शेअर बाजारातील तिच्या समभागांच्या किमती कोसळायला सुरुवात झाली. मॉर्गनने चुपचाप ते सर्व समभाग खरेदी करून टाकले. लवकरच कंपनी दिवाळखोरीच्या उंबरठ्यावर येउन थांबली. वेस्टिंगहाउसला पतपुरवठा करण्यास कोणीही तयार नव्हते. शेवटी जॉर्ज वेस्टिंगहाउसने हार मानायचे ठरवले.
"मी आपल्या नायगाराच्या प्रकल्पासाठी अजून जास्त पैसे उभे नाही करू शकत आहे." जॉर्ज वेस्टिंगहाउस हताशपणे म्हणाला.
"का? काय झाले? तुमच्याकडे तर माझ्या ए सी मोटरचे आराखडे आहेत. तुम्हाला कोणीही पैसे देईन". निकोला म्हणाला.
"खरं तर परिस्थिती याच्या उलट आहे. तुझ्या ए सी मोटरच्या आराखड्यांचे पेटंट आहेत. आणि त्याला बांधील असल्येल्या मानधनामुळे (royalty) कोणीही मला पैसे देण्यास तयार नाही."
"माझ्या या तंत्रज्ञानामुळे मानवजातीला मिळणारे फायदे जास्त असतील तर ते मला पैशापेक्षा अधिक मोलाचे वाटतात! मी माझे हे तंत्रज्ञान तुम्हाला मानधनविरहित उपलब्ध करून देतो. हे घ्या" असे म्हणून टेस्लाने क्षणाचाही विलंब न करता आपले जॉर्ज वेस्टिंगहाउस बरोबरच्या कराराचे कागदपत्र त्याच्या समोर फाडून टाकले. धन्य धन्य तो निकोला टेस्ला ज्याने मानवाच्या उत्क्रांतीसाठी वेस्टिंगहाउसला वीज मानधनविरहित उपलब्ध करून दिली.
"का? काय झाले? तुमच्याकडे तर माझ्या ए सी मोटरचे आराखडे आहेत. तुम्हाला कोणीही पैसे देईन". निकोला म्हणाला.
"खरं तर परिस्थिती याच्या उलट आहे. तुझ्या ए सी मोटरच्या आराखड्यांचे पेटंट आहेत. आणि त्याला बांधील असल्येल्या मानधनामुळे (royalty) कोणीही मला पैसे देण्यास तयार नाही."
"माझ्या या तंत्रज्ञानामुळे मानवजातीला मिळणारे फायदे जास्त असतील तर ते मला पैशापेक्षा अधिक मोलाचे वाटतात! मी माझे हे तंत्रज्ञान तुम्हाला मानधनविरहित उपलब्ध करून देतो. हे घ्या" असे म्हणून टेस्लाने क्षणाचाही विलंब न करता आपले जॉर्ज वेस्टिंगहाउस बरोबरच्या कराराचे कागदपत्र त्याच्या समोर फाडून टाकले. धन्य धन्य तो निकोला टेस्ला ज्याने मानवाच्या उत्क्रांतीसाठी वेस्टिंगहाउसला वीज मानधनविरहित उपलब्ध करून दिली.
(कुठे तो आपण अजूनही गोडवे गात असलेला आपल्या शोधांसाठी एक पैसाही न सोडणारा एडिसन अन कुठे हा जवळ कपर्दीकही न बाळगता आपले सर्व शोध सर्वांना फुकट उपलब्ध करून देणारा निकोला टेस्ला! एक इंजिनिअर म्हणून माझा त्याला सलाम! निकोला टेस्लाने wireless transmission, wireless power transmission, death rays , electrostatics इत्यादी अनेक शोध लावले परंतु आयुष्याच्या शेवटी अतिशय गरिबीत तो मेला. त्याची कहाणी पुन्हा कधीतरी. )
(निकोला टेस्लाचा वर्तमानपत्रातील उल्लेख )
एकदा ए सी मोटरचे तंत्रज्ञान मानधनविरहित उपलब्ध झाल्यावर वेस्टिंगहाउस कंपनीकडे पैशाचा ओघ वाहू लागला. लवकरच ती पूर्वस्थितीत आली. जे पी मॉर्गनला शह द्यायचा असेल तर काहीतरी मोठे करावे लागणार याची जॉर्ज वेस्टिंगहाउसला जाणीव होती. आणि त्यासाठी त्याने दुसर्या एका प्रकल्पाची निवड केली.
शिकागो शहरामध्ये एक मोठे जागतिक प्रदर्शन भरणार होते. त्याच्या आयोजकांना त्याच्या उद्घाटनासाठी डोळे दिपवून टाकणारे, भव्य दिव्य असे काहीतरी हवे होते. आणि त्यासाठी त्यांनी संपूर्ण प्रदर्शन विजेने उजळवून टाकण्याचा निर्णय घेतला. त्यासाठी त्यांनी जगभरातून निविदा मागवल्या. जे पी मॉर्गनला वाटले कि त्याच्याशिवाय कोणीच हा प्रकल्प मिळवू शकणार नाही. परंतु तो त्याचा एक भ्रमच ठरला. जॉर्ज वेस्टिंगहाउसने मॉर्गनच्या फक्त एक चतुर्थांश किमत त्याच्या निविदेमध्ये सादर केली. हे एक फार धाडसी पाउल होते. अर्थात वेस्टिंगहाउस कंपनीची या कामासाठी निवड झाली आणि टेस्ला व त्याचे सहकारी कामास लागले. उद्घाटनाच्या रात्री कळ दाबली गेली आणि संपूर्ण प्रदर्शन २ लाख दिव्यांच्या प्रकाशात झगमगाटून उठले. २ कोटी ७० लाख लोक त्यादिवशी या कार्यक्रमाला उपस्थित होते आणि जेव्हा त्यांनी हा विजेचा अनोखा खेळ पहिला तेव्हा त्यांच्या डोळ्याचे पारणे फिटले. लोकांना खात्री पटली कि लवकरच एक नवीन विजेचे युग सुरु होणार आहे. असे विजेचे प्रदर्शन जगात कोणीही पहिले नव्हते आणि या सर्वासाठी कारणीभूत होते जॉर्ज वेस्टिंगहाउस आणि निकोला टेस्लाचा ए सी करंट. अशा रीतीने १८९३ चे हे शिकागोचे प्रदर्शन टेस्लासाठी आणि विजेच्या विपणनासाठी फार महत्वाचे ठरले.
(निकोला टेस्ला आणि जॉर्ज वेस्टिंगहाउस यांनी उजळवून टाकलेले शिकागो येथील प्रदर्शन - १८९३)
(शिकागो प्रदर्शन - १८९३)
या प्रदर्शनामुळे ए सी करंटची उपयुक्तता आणि सुरक्षितता अधोरेखित झाली. परंतु एवढ्यावरच या द्वयीचे यश थांबले नाही. नायगारा वीज प्रकल्पामध्ये कोणाची वीज वापरली जाणार यावर निर्णय झाला आणि नायगारा कंपनीने त्यांच्या प्रकल्पाचे काम वेस्टिंगहाउस कंपनीला बहाल केले.
१९५३ - निकोला टेस्ला नायगारा वीजप्रकल्पामध्ये काम करताना - वेस्टिंगहाउस कंपनीचे जनित्र
(नायगारा धबधब्याजवळ टेस्लाचा मोठा पुतळा उभारण्यात आलेला आहे)
जे पी मॉर्गनची अशा रीतीने एक मोठी हार झाली होती. त्याने लाखो डॉलर आतापर्यंत या विजेच्या धंद्यात गुंतवले होते. जॉन डी रॉकफेलरला मागे सारून अमेरिकेला प्रकाश देणारा म्हणून कीर्ती संपादन करायची त्याची इच्छा होती. आणि हा नायगारा प्रकल्प त्याला विजेच्या धंद्यात अग्रेसर ठरवणारा होता. परंतु आता सर्वच धुळीस मिळाले होते. परंतु तशा पराभवातही तो हार मानणारा नव्हता.
तो परत त्याच्या वडिलांच्या शिकवणीकडे वळला. प्रतिस्पर्ध्याला नेस्तनाबूत करणे. त्याने वेस्टिंगहाउसच्या विरोधात कोर्टात जाण्याची धमकी दिली.
"का उगीच कोर्टात जाण्याची भाषा करतो आहेस?" वेस्टिंगहाउसने विचारले. "तुला माहिती आहे कि यामुळे तुझा काहीही फायदा होणार नाही आहे आणि हि केस तू जिंकूही शकणार नाही. मग का आपले पैसे व्यर्थ घालवतोस?"
"हम्म, मी जिंकणार नाही हे मला माहिती आहे परंतु यात माझ्या बरोबर तुझेही पैसे वाया जातील ना?" छद्मीपणे हसत जे पी मॉर्गन उत्तरला.
"माझ्याकडे वाया घालवायला भरपूर पैसा आहे परंतु तुझ्याकडे नाही. आणि फक्त त्याच्या जोरावर मी तुला धुळीस मिळविन."
जे पी मॉर्गन हे म्हणत होता त्यात तथ्य होते. नायगारा प्रकल्पासाठी पैशांची वानवा असताना या कोर्ट-कचेर्या वेस्टिंगहाउसला परवडणार्या नव्हत्या.
"तुला काय हवंय?" वेस्टिंगहाउसने विचारले.
"तुला माहिती आहे ते" असे म्हणून जे पी तिथून निघून गेला.
"का उगीच कोर्टात जाण्याची भाषा करतो आहेस?" वेस्टिंगहाउसने विचारले. "तुला माहिती आहे कि यामुळे तुझा काहीही फायदा होणार नाही आहे आणि हि केस तू जिंकूही शकणार नाही. मग का आपले पैसे व्यर्थ घालवतोस?"
"हम्म, मी जिंकणार नाही हे मला माहिती आहे परंतु यात माझ्या बरोबर तुझेही पैसे वाया जातील ना?" छद्मीपणे हसत जे पी मॉर्गन उत्तरला.
"माझ्याकडे वाया घालवायला भरपूर पैसा आहे परंतु तुझ्याकडे नाही. आणि फक्त त्याच्या जोरावर मी तुला धुळीस मिळविन."
जे पी मॉर्गन हे म्हणत होता त्यात तथ्य होते. नायगारा प्रकल्पासाठी पैशांची वानवा असताना या कोर्ट-कचेर्या वेस्टिंगहाउसला परवडणार्या नव्हत्या.
"तुला काय हवंय?" वेस्टिंगहाउसने विचारले.
"तुला माहिती आहे ते" असे म्हणून जे पी तिथून निघून गेला.
निमुटपणे जॉर्ज वेस्टिंगहाउसने ए सी मोटरचे पेटंट मॉर्गनकडे सुपूर्द केले. परंतु जे पी मॉर्गन फक्त एवढ्यावरच नाही थांबला. नायगारा प्रकल्प हातचा गेल्यामुळे एडिसनची विजेची कंपनी मोडकळीस आली होती. त्याचबरोबर एडिसनची डी सी वीज पराभूत झाल्यासारखी होती. यावर उपाय म्हणून जे पी मोर्गनने सर्वात पहिले एडिसनला बाजूला करायचा निर्णय घेतला. एडिसन इलेक्ट्रिक कंपनीचे सर्व समभाग विकत घेऊन त्याने एडिसनला बाजूला काढले आणि कंपनीचे नाव ठेवले 'जनरल इलेक्ट्रिक'
लवकरच 'जनरल इलेक्ट्रिक' जगातील एक नावाजलेली कंपनी म्हणून गणली जाऊ लागली. ५ कोटी (आजच्या ५०० कोटी) डॉलरच्या वर तिची किंमत गेली. एडिसनचा अडसर रस्त्यातून गेल्यानंतर आणि टेस्लाचे ए सी चे पेटंट हाती लागल्या नंतर जे पी मॉर्गनने ए सी वीज बनवायला सुरुवात केली जे आजही विजेसाठी एक प्रमाण झाले आहे. 'जनरल इलेक्ट्रिक' च्या निर्माणामुळे वीज हा उद्योग जे पी ने एका संघटीत स्वरूपात आणला; जसे त्याने रेलरोड कंपन्यांबरोबर केले होते. त्याच्या इतर धंद्यातील पसार्यामुळे आणि नवीनच उभारलेल्या या 'जनरल इलेक्ट्रिक' विजेच्या सामर्थ्यामुळे तो अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत माणसांमध्ये गणला जाऊ लागला.
जे पी मॉर्गनची पत अमेरिकेत वाढली होती. आणि याचे एक सर्वात मोठे उदाहरण म्हणजे अमेरिकन सरकारचे बोलावणे. दोन वर्षांच्या मंदीनंतर अमेरिकेतील सरकारी तिजोर्यात खडखडात जणू लागला होता. तेव्हा फेडरल रिझर्व संकल्पना अस्तित्वात नव्हती. देशाची अशी कोणतीही स्वतःची बँक नव्हती. देश चालवायला पैसे कुठून आणायचे यासाठी अधिकाऱ्यांनी विचार विनिमय सुरु केला आणि सर्वानुमते जे पी मॉर्गनला अमेरिकन सरकारला कर्ज देण्यासाठी बोलावणे धाडायचा निर्णय झाला. जे पी मॉर्गनला वाशिंग्टनला बोलावणे आले आणि त्याच्या समोर सरकारला कर्ज देण्याचा प्रस्ताव ठेवण्यात आला. जे पी ने १० कोटी डॉलरचे कर्ज तेव्हा सरकारला दिले आणि अमेरिकन अर्थव्यवस्थेला डुबण्यापासून वाचवले. फक्त विचार करा, जे पी मॉर्गन हा देशाची बॅंक होता. जेव्हा देशाला पैशाची गरज पडली तेव्हा संपूर्ण देशाने या एका माणसाकडून कर्ज घेतले आणि अर्थव्यवस्था सांभाळली. आता पर्यंतच्या इतिहासात असे क्वचितच घडले असेल.
क्रमशः
---------------------------------------------------------------------------------------
संदर्भसूची
संदर्भसूची
५) हेन्री फोर्ड
(हेन्री फोर्ड)
"मला सर्वांना वापरता येईल अशी मोटार बनवायची आहे." ३० वर्षांचा फोर्ड सर्वांसमोर आपल्या नवीन तयार केलेल्या मोटारीचे डिझाईन पेश करत होता.
"हि फोर्ड मोटार दणकट, वजनाला हलकी फक्त १००० पौंड वजनाची आहे. ४ सिलिंडर इंजिनाची हि गाडी ताशी ४५ मैल वेगाने धावू शकते. सध्या हिची किंमत फक्त $९०० आहे. हिच्या बरोबरीच्या गाड्या साधारणपणे $१५०० ला विकल्या जातात. आणि यामुळेच हि गाडी सर्वांना परवडणारी जगातील पहिली गाडी असेल."
असे म्हणून त्याने सर्वांच्या पुढे आपल्या गाडीचे एक चित्र सरकवले.
"हि फोर्ड मोटार दणकट, वजनाला हलकी फक्त १००० पौंड वजनाची आहे. ४ सिलिंडर इंजिनाची हि गाडी ताशी ४५ मैल वेगाने धावू शकते. सध्या हिची किंमत फक्त $९०० आहे. हिच्या बरोबरीच्या गाड्या साधारणपणे $१५०० ला विकल्या जातात. आणि यामुळेच हि गाडी सर्वांना परवडणारी जगातील पहिली गाडी असेल."
असे म्हणून त्याने सर्वांच्या पुढे आपल्या गाडीचे एक चित्र सरकवले.
(फोर्ड मॉडेल'टी' चे डिझाईन)
( मॉडेल'टी' - अमेरिकेला बदलून टाकणारी गाडी)
तरुण आन्त्रप्रुनर हेन्री फोर्डने एक नवीन गाडी तयार केली होती. परंतु ती विकण्यासाठी त्याला ALAM (Association of Licensed Automobile Manufacturers) संस्थेकडून परवानगी घेणे आवश्यक होते. ALAM कडे स्वयंचलित वाहनाचे पेटंट होते ज्याद्वारे त्यांना अशा मोटारी कोणी बनवायच्या आणि विकायच्या यावर नियंत्रण ठेवण्याची संपूर्ण मुभा होती. थोडक्यात ALAM कडे गाड्या बनवण्याची मक्तेदारीच होती असे म्हणाना. आणि अशा लोकांच्या हातात फोर्डच्या गाडीचे भविष्य अवलंबून होते.
"धन्यवाद श्री. फोर्ड. आम्ही लवकरच आपल्याला संपर्क करू" असे सांगून त्या समितीमधल्या लोकांनी फोर्डची बोळवण केली. फोर्डला प्रामाणिकपणे वाटत होते कि ALAM कडून त्याच्या गाडीचे डिझाईन संमत होईल आणि त्याला मोटार बनवण्याची परवानगी मिळेल. शेवटी त्याने एकट्याने दिवस रात्र मेहनत करून हि नवीन गाडी तयार केली होती. त्या काळात लोकांकडे ज्या गाड्या होत्या त्या मोठमोठ्या आणि फक्त श्रीमंत लोकांनाच परवडतील एवढ्या महाग होत्या. शिवाय ते लोकही आपली गाडी काही स्वतः चालवत नव्हते. प्रत्येक घराने चालक ठेवले होते. त्यामुळे गाडी म्हणजे चैनीची वस्तू असेच तिच्याकडे पाहिले जात. मध्यमवर्गीय माणसांना गाडी घेणे परवडण्यासारखे नव्हतेच. कोणी त्याचा विचारही करत नव्हते. आणि फोर्डचे स्वप्न होते कि मोटार गाडी हि सर्वांना परवडणारी स्वस्त अशी रोजच्या वापरातली वस्तू असावी. (जशी बिल गेट्सची पर्सनल कम्प्युटरची होती.) फोर्डने वर्षानु वर्षे मेहनत करून ह्या नवीन गाडीचे डिझाईन तयार केले होते. त्याने त्याच्या आयुष्यातले सर्वात पहिले मॉडेल वयाच्या ३३ व्या वर्षी तयार केले आणि त्याला म्हटले क़्वाड्रा-सायकल.
(क़्वाड्रा-सायकल)
परंतु हि गाडी बनवण्यास महाग होती आणि तीचे रस्त्यामध्येच बंद पडण्याचे प्रमाणही जास्त होते. फोर्डचे दुसरे मॉडेल - मॉडेल -ए हे काहीसे नवीन अमेरिकेच्या गाडीच्या गरजा भागवणारे म्हणता येईल. परंतु हि गाडी त्याला ALAM च्या परवानगीशिवाय विकता येणे अशक्य होते.
(फोर्ड मॉडेल'ए')
ALAM काहीसे बाकी गाड्या बनवणार्या कंपन्यांना धमकीत ठेवून होते - गाडी बनवण्यासाठी आमच्याकडून पूर्वपरवानगी घ्या नाही तर आम्ही तुमच्यावर खटला दाखल करू. आपल्या त्या स्वभावाला जागत त्यांनी आपला निर्णय महिनोन महिने ताटकळत ठेवलेल्या हेन्री फोर्डला कळवून टाकला.
नामंजूर!
फोर्डला फार वाईट वाटले परंतु त्याने हार नाही मानली.
मुळात मोटार गाडी बनवण्याचे पेटंट कुणी स्वतःकडे ठेवावे हेच त्याला मान्य नव्हते परंतु ALAM सारख्या मोठ्या कंपनी बरोबर कोण लढणार? जर एकट्याने लढायचे असेल तर त्या आधी त्याला जनमानसात स्वतःचे नाव तयार करणे जरुरी होते. त्याने मग अलेक्झांडर विन्टन या जगातील सगळ्यात मोठ्या मोटार कार बनवणार्या कंपनीच्या मालकाला शर्यतीस ललकारले. हा अलेक्झांडर स्वतः एक अमेरिकेतील सर्वात जोरात गाडी चालवणारा म्हणून प्रसिद्ध होता. शिवाय तो ALAM समितीमध्ये महत्वाची भूमिका बजावणारा समितीचा सदस्यहि होता. अलेक्झांडर विन्टनला जर स्वतः बनवलेल्या गाडीमधून शर्यतीत हरवले तर फोर्डला त्याच्या फायदा कदाचित आपली गाडी त्याच्या मनात भरवून आपला अर्ज ALAM कडून मंजूर करून घेण्यातही होणार होता. यामध्ये फक्त एकच अडचण होती.
हेन्री फोर्डने अगोदर कधीही कोणतीही गाडी शर्यतीत चालवली नव्हती.. आणि समोर होता अमेरीकेतील सर्वात वेगवान गाडी चालवणारा चालक!
थोडक्यात लगान पिक्चर सारखी परिस्थिती होती म्हणाना! येत नसलेला खेळ शिकून त्यात माहीर असलेल्या प्रतिस्पर्ध्याला हरवायचे होते. विन्टनकडे एक छानशी शर्यतीसाठी बनवलेली जोरात धावणारी गाडी आणि हेन्री फोर्डकडे आपल्या घराच्या गॅरेजमध्ये बनवलेली गाडी होती. शर्यत अतिशय चुरशीची झाली आणि फोर्डने विन्टनला शर्यतीत हरवले. या एकाच घटनेने फोर्डला अगदी प्रसिद्ध करून टाकले. सर्व वर्तमानपत्रांनी याची खबर घेतली. याचा पुरेपूर उपयोग फोर्डने करून घेतला. फोर्ड मोटार कंपनीसाठी त्याला भरपूर गुंतवणुकदार मिळून त्याने $२८,००० (आजचे $७००,०००) उभे केले. लवकरच हायलंड पार्क मिशिगनमध्ये त्याने स्वतःची पहिली गाडी बनवणारी कंपनी काढली.
(हायलँडपार्क-मिशिगन येथील फोर्ड कंपनी)
(जाहीरात)
त्याने गाड्या बनवण्याची एक नवीनच पद्धत शोधून काढली होती. एकावेळेस एक अशी प्रत्येक गाडी हातानी बनवण्याच्या ऐवजी त्याच्या गाड्या बनवताना त्याचे कामगार एका रांगेत थांबत आणि पुढे आल्येल्या गाडीच्या भागावर काम करून तो भाग पुढे पाठवत. (Assembly Line = जुळवणी सारणी) याच जुळवणी सारणीने आख्या कारखाना-जगताची वस्तू बनवण्याची पद्धत बदलून टाकली. लवकरच लोकांना या पध्दतीचे फायदे दिसू लागले आणि सर्वांनी ती पद्धत आजतागायत अवलंबली आहे.
फोर्डने काही मोठ्या प्रमाणावरील उत्पादन (Mass Production) शोधून नाही काढले. ते त्याच्या अगोदरपासून अस्तित्वात होते परंतु त्याने त्यामध्ये अधिक सुसूत्रता आणली.
फोर्डने काही मोठ्या प्रमाणावरील उत्पादन (Mass Production) शोधून नाही काढले. ते त्याच्या अगोदरपासून अस्तित्वात होते परंतु त्याने त्यामध्ये अधिक सुसूत्रता आणली.
(फोर्डची जुळवणी सारणी)
"जर एखादे उत्पादन परत परत सारखे सारखे बनवत राहिले तर एखादे गाडीसारखे किचकट उत्पादनहि अतिशय सोप्या पद्धतीने आणि अगदी स्वस्तात बनवता येणे शक्य आहे" याची फोर्डला कल्पना आली होती. जुळवणी सारणीचे तंत्रज्ञान वापरून फोर्डचे कामगार इतर गाड्या बनवणार्या कारखान्यांपेक्षा ८ पट अधिक गतीने गाड्या बनवू लागले. पूर्वीं ज्या गाडीला बनवायला १२ तास लागत ती गाडी आता दीड तासामध्ये बनू लागली होती. दिवसाला १५ गाड्या त्याच्या त्या कंपनीमधून बाहेर पडू लागल्या. या नवीन पद्धतीमुळे फोर्डने सर्व कामगारांसाठी दिवसाला ८ तास काम असे सरसकट प्रमाणीकरण करून टाकले. आणि तेसुद्धा एका आठवड्यात फक्त ५ दिवस !
(फोर्डची जुळवणी सारणी - १९२४)
परंतु त्याला आता एका नवीनच प्रश्नाला तोंड द्यावे लागले. जुळवणी सारणीने त्याचे काम तर लवकर होत होते परंतु कामगारांना तेच तेच काम करून खूप कंटाळा येऊ लागला होता. कल्पना करा रोज कंपनीत कामाला जाउन तुम्हाला फक्त खिळे चाकाला लावण्यासारखे एकच काम तासन तास न कंटाळता न थांबता दिवसेंदिवस करायचे आहे तर किती दिवस करू शकाल? साहजिकच कामगारांनी दांड्या मारायला सुरुवात केली. काहींनी तर कंटाळून नोकरीच सोडून दिली अन ते हि २ आठवड्याची नोटीस वगैरे काही प्रकार नाही. तेव्हा नव्हताच म्हणा! तर सरळ कामावर यायचीच नाहीत. यामुळे असे व्हायचे कि एखादा कामगार कामावर आला नाही तर काम खोळंबून राहायचे. मग बदली कामगाराची व्यवस्था करून त्याने ते काम व्यवस्थित करेपर्यंत बराच वेळ जायचा. कारखान्यातून दिवसाला कमी गाड्या बाहेर पडू लागल्याने गाडीची किंमत वाढू लागली होती आणि हे फोर्डला मान्य नव्हते. त्यामुळे फोर्डने जास्तीचे कामगार ठेवायला सुरुवात केली. परंतु पुढे पुढे ते प्रमाण कंपनीत लागणाऱ्या १४,००० कामगारांसाठी पटावर ५२,००० कामगार एवढे वाढले. हे नक्कीच परवडणारे नव्हते.
त्यामुळे त्याने एक नवीनच शक्कल लढवली. फोर्डने आपल्या कामगारांना $५ प्रती दिवस एवढे वेतन द्यावयास सुरुवात केली. तेव्हा सर्वसाधारणपणे सर्व कारखाने $२ ते $२.२५ प्रती दिवस एवढेच वेतन द्यायच्या. दुपटीहून जास्त वेतन असलेल्या फोर्डच्या कंपनीमध्ये लोकांची रांग लागू लागली. त्याचा अपेक्षित तोच परिणाम झाला . कामगार रोज वेळच्या वेळी कामावर येऊ लागले आणि गाड्यांचे उत्पादनही वाढले. बाकीच्या कंपन्यांनी थोडी तक्रार केली परंतु फोर्डने आपला वेतन वाढीचा निर्णय कायम ठेवला. असेही म्हणतात कि फोर्डने आपल्या कामगारांना आपल्या गाडीचे ग्राहक बनवण्यासाठी वेतन वाढ केली. परंतु हे खरे नव्हते. कामगारांनी गाडी घेणे हे फक्त वेतनवाढीमुळे कामगारांना शक्य झाले.
($५ प्रति दिवस वेतनाची घोषणा केल्यावर फोर्ड्च्या कंपनीमध्ये नोकरी मागायला जमलेले कामगार)
परंतु एवढे सगळे होऊनही अजून काही ALAM ने त्यास परवानगी दिली नव्हती. त्यांच्या मक्तेदारीला झुगारूनच त्याने कंपनी तयार करून उत्पादन सुरूही केले होते. त्यामुळे ALAM ने त्याला कोर्टात खेचले. फोर्ड मोटार कंपनीमधून बाहेर पडणार्या प्रत्येक गाडीवर त्यांनी आपल्याला रॉयल्टी द्यावी आशी ALAM ची मागणी होती. त्याच सुमारास रॉकफेलरच्या स्टँडर्ड ऑईलवर खटला चालू होता. अमेरिका मक्तेदारीच्या विळख्यातून आता बाहेर पडू लागली होती. कोर्टाने स्टँडर्ड ऑईलच्या विरुद्ध निकाल देऊन ६ महिन्याच्या आत कंपनीचे विभाजन करण्यास सांगितले. स्टँडर्ड ऑईलचे ३४ वेगवेगळ्या छोट्या कंपनीमध्ये तुकडे पडले. मक्तेदारी संपुष्टात आली होती.
या निर्णयाचा फायदा फोर्डला झाला आणि फेडरल कोर्टाने हेन्री फोर्डच्या बाजूने निकाल दिला. हेन्री फोर्डच्या मोटारीच्या डिझाईनवर ALAM चा काही एक हक्क नव्हता. ते संपूर्णपणे फोर्डचे डिझाईन होते त्यामुळे ALAM ची केस रद्द करण्यात आली.
पुन्हा एकदा हेन्री फोर्ड आपल्या मोटारी नव्या उत्साहाने बनवण्यास सज्ज झाला. रॉकफेलर किंवा मॉर्गन सारखा तो मक्तेदारी तयार करणार नव्हता तर त्याविरुद्ध लढून त्याचे उत्पादन त्याने सर्वांसाठी परवडेल अशा किमतीमध्ये उपलब्ध करून दिले. त्याचे मॉडेल टी हे आता $८४० ला विकले जाऊ लागले. मध्यम वर्गीय कुटुंबांना हि किंमत सहज मानवणार होती.
फोर्डने खरंच संपूर्ण अमेरिकेला बदलले. त्याला कल्पना नव्हती कि या सर्वांचा अमेरिकेतील सगळ्याच भागांवर एवढा प्रभाव पडेल. त्यापासून प्रेरणा घेऊन अनेक नवीन आन्त्रप्रुनर अमेरिकेत तयार झाले ज्यांनी अमेरिकेतील व्यवसायाला एका वेगळ्याच पातळीवर नेउन ठेवले.
लहानपणीचे मित्र असलेले विल्यम हर्ले आणि आर्थर डेव्हिडसन यांनी सायकलच्या सांगाड्याला गाडीचे इंजिन लावून हर्ले डेव्हिडसन मोटारसायकली विकण्याची नवीन कंपनी काढली. मिल्टन हर्शेने फोर्डची जुळवणी सारणीची कल्पना वापरून आपले चॉकलेटचे उत्पादन वाढवले. शिकागोमधील व्यापारी विल्यम रीगलीने आपले छोटेसे च्यूइंगम अगदी पूर्ण देशात प्रसिद्ध केले. हॉलीवूडमध्ये पोलीश नागरिक मॅक्स फॅक्टरने पूर्वी फक्त सिनेमाताराकांसाठी विकली जाणारी सौंदर्यप्रसाधने अगदी छोट्या छोट्या औषधांच्या दुकानात ठेऊन सर्वसामान्य जनतेला उपलब्ध करून दिली आणि सर्वसामान्यांसाठी सौंदर्यप्रसाधने हे एक नवीनच उत्पादन बाजारात आणले. हि सर्व व्यावसायिकांची नवीन पिढी एका नवीन पद्धतीने सर्व गोष्टी करू लागली होती. आपल्या कामगारांना त्यांनी कामाचे ८ तास, कामाचा योग्य मोबदला आणि कारखान्यामध्ये सुरक्षित वातावरण या सर्वांची हमी दिली होती. रॉकफेलर, कार्नेगी आणि मॉर्गन यांचे युग आता संपायला आले होते. कामगारांना न्याय मिळाला होता. त्यांचे शोषण थांबले होते. परंतु याचा अर्थ असा नाही कि त्यांचे काही महत्त्वच उरले नव्हते. रॉकफेलरच्या पेट्रोलने फोर्डच्या गाड्या चालू लागल्या होत्या. कार्नेगीच्या स्टीलने फोर्डच्या गाड्या बनत होत्या आणि या फोर्डच्या कारखान्यांना उर्जा पुरवत होते मोर्गनचे विद्युत जनित्र!
नवीन जगासाठी या महामानवांनी प्रगतीचा पदपथ असा तयार करून ठेवला होता. याचा परिणाम अमेरिकेची डोळे दिपवून टाकणारी प्रगती, श्रीमंतीकडे झुकू लागलेला संपन्न असा मध्यम वर्ग आणि सर्वांसाठी संधीचे दारे उघडून देणारा देश अशी अमेरिकेची ओळख होण्यात झाली.
- समाप्त
by - Misal pav
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा