यशाच्या वाटचालीसाठी रॉनी स्क्रूवाला यांचा मोलाचा सल्ला...

मिडिया उद्यमी रॉनी स्क्रूवाला यांनी आपले पुस्तक ‘ड्रीम विथ युअर आईज ओपन अॅण्ड आन्त्राप्रेन्यूअर जर्नी’ मध्ये नमूद केले आहे की, ‘जर अपयश हे उभरत्या उद्यमींच्या रस्त्यातील सगळ्यात मोठी अडचण असेल तर मैदानात ठामपणे उभे राहण्याची क्षमता आणि इच्छाशक्ती हीच आपली सगळ्यात मोठी गुणवत्ता आहे.’

रॉनी यांनी दोन दशकाहून अधिक आपल्या जीवनातील अनुभवाने घेतलेले धडे, भले ते दात साफ करण्याच्या ब्रशचे निर्मिती असो किंवा केबल टीव्हीचा व्यवसाय असो किंवा प्रसारण साहित्य आणि सिनेमाच्या स्टुडीओ संबंधित काम असो, सगळ्यांना एकाच पुस्तकाच्या रुपात एक मनोरंजक आणि माहितीपूर्णरुपात जगासमोर सादर केले आहे. त्यांचा विशाल मिडिया समूह यूटीव्ही डिजिटल साहित्य आणि खेळांच्या उत्पादनाच्या क्षेत्रात  सक्रीय आहे.

यूटीव्ही बऱ्याच कालावधीपासून सिनेमाच्या निर्माण प्रक्रियेत सक्रीय आहे. सन १९९७ नंतर त्यांच्या कंपनीने दिल के झरोखे में, लक्ष्य, स्वदेश, रंग दे बसंती, द नेमसेक, देव डी, पीपली लाइव्ह, पान सिंह तोमर, नो वन किल्ड जेसिका, डेली बेली, रावडी राठोड, बर्फी, कोय पो चे व सत्याग्रह सारखे सफल व प्रसिद्ध सिनेमांचे निर्माण केले आहे.

आता आपल्या ‘सेकंड इनिंग’ मध्ये रॉनी हे भारतात व्यावसायिकतेला एका नव्या रुपात कब्बडी आणि फुटबॉल सारख्या खेळांना प्रोत्साहन देण्यासाठी प्रयत्नशील आहेत. त्यांचे लक्ष्य आपल्या ‘स्वदेश फाउन्डेशन’ च्या अंतर्गत येणाऱ्या पाच वर्षात देशभरातल्या गावात राहणाऱ्या दहा लाखाहून अधिक लोकांना चांगले आणि सशक्त जीवन देण्याच्या प्रयत्नात आहेत.

हे पुस्तक फक्त ‘मी हे करून दाखविले’ च्या संदर्भात नसून ‘हे करू शकतो’ या घोषवाक्यावर आधारित आहे. देशातील सगळ्या तसेच विशेषकरून उभरत्या व्यावसायिकांसाठी आवश्यक पठनीय १८५ पानांचे आहे. या पुस्तकात १३ अध्यायात १० प्रमुख मुद्धे आपल्यासाठी विशेष सादर केले आहे.

(१) बाहेरचे असणे लाभदायक ठरते :-

कोणत्याही व्यवसायात बाहेरून प्रवेश करण्यात आपले स्वतःचे काही फायदे असतात. जसे आपण नव्या व्यवसायाचा विचार हा पूर्णपणे नवीन दृष्टीकोनातून करतो. नवीन असल्यामुळे आपल्या जिज्ञासा आपल्याला निरखून पारखून करण्यास प्रेरित करतात ज्याबद्दल त्या क्षेत्रातले प्राथमिक लोक त्याचा विचार करण्यापासून दूर असतात. रॉनी सांगतात की, कोणत्याही क्षेत्रात यशस्वी होण्यासाठी आपल्याला अशा समूहाची स्थापना करण्याची गरज आहे जी आपल्या पुर्णत्वेसाठी आपल्याला आव्हान देण्यास सक्षम असेल. मुंबई मधील एका पारशी कुटुंबात जन्म झालेले रॉनी परंपरागत कुटुंबातील आणि स्टुडीओचा बोलबाला असलेल्या प्रसिद्ध बॉलीवूड उद्योगात पाय रोवण्यात यशस्वी झाले.

(२) डोळे झाकून गर्दीत न चालणे :-

डोळे उघडे ठेवून आपल्या आजूबाजूला काय चालले आहे याचे निरीक्षण करणे म्हणजेच जगातल्या प्रचाराचे पालन करून गर्दीत मानखाली घालण्याच्या मानसिकतेपासून दूर राहणे. रॉनी मिश्कीलपणे सांगतात की, ‘जेव्हा आपण कुणाचा पाठपुरावा करित असतो तेव्हा आपल्याला त्या व्यक्तीचा फक्त पाठमोरा भाग दिसतो’. युटीव्ही ने नूतन साहित्य आणि प्रारूपच्या नीतीचा अवलंब करून दैनिक धारावाहिक शांती, तरुणांसाठी ‘बिंदास’ व मुलांसाठी ‘हंगामा’ चॅनेल प्रसारित केले. हे फक्त यामुळे संभव होवू शकते कारण त्यांनी ग्राहकांची नस पकडून त्यांच्यासमोर काहीतरी नवीन सादरीकरणाच्या इच्छाशक्तीने दमदार पाऊल उचलले. उदाहरण म्हणजे रॉनी यांनी भारतातील मुलांमध्ये ‘कार्टून नेटवर्क’ चे वेड बघितले. मग काय, त्यांना जाणवले की या क्षेत्रात स्थानिक साहित्य आणि चांगल्या ब्रांडच्या जोडीने बाजारात उडी घेण्याची हीच योग्य वेळ आहे. ते सांगतात की, ‘प्रत्येक दिवस हा आम्हाला गोष्टींना नव्या रुपात बघण्याची व विचार करण्याची संधी देतो’.

(३) आपल्या असफलतेचे योग्य मुल्यांकन करणे :-

आपण आपल्या अपयशावर ताबा मिळवण्यासाठी त्याचे वैचारिक मुल्यांकन करणे, तसेच त्याचे परत निरीक्षण करून त्याचा केंद्रबिंदू शोधून काढणे महत्त्वाचे आहे. रॉनी या पुस्तकाच्या एका अध्यायात लिहितात की, ‘अपयश हे एक पूर्णविराम नसून एक अल्पविराम आहे.’ ते सल्ला देतात की, ‘अपयशी होणे अपरिहार्य आहे, याला आनंदाने सामोरे जा.’ उद्यमींनी अतिशय वाईट काळाची कल्पना करून त्याच्यातून बाहेर येण्याची धमक अंगीकारायला हवी. आपले मित्र आणि शुभचिंतक आपल्या या अपयशाच्या काळात अधिक मूल्यवान दृष्टीकोनातून आपल्या मदतीला येवू शकतात. अपयशाची गाठ पडल्यावर संस्थापकांना त्याचा स्वीकार करून नव्या उमेदीने स्वतःशी संवाद साधून त्यातून मार्ग काढून पुढे वाटचाल केली पाहिजे’.

याशिवाय आपण अपयशात केलेल्या चुकांचा पाठपुरावा न करता सावधानता बाळगली पाहिजे. रॉनी यांना अतिशय कटू अनुभव आला जेव्हा त्यांचे होम शॉपिंग नेटवर्कचे काम त्यांच्या उमेदीपेक्षा फोल ठरले. रॉनी सांगतात की, ‘अपयशाला एका अडचणीच्या रुपात बघितले जाते पण तीच आपल्याला नवीन खजिण्याचा मार्ग दाखवीत असते’.

रॉनी सांगतात की, ‘अपयशाची अनिवार्य रुपात होणाऱ्या चकमकीची चर्चा ही बोलकी असली पाहिजे तिची मुस्कटदाबी होता कामा नये’. मी आधीच सांगितले होते की, ‘नकारात्मक दृष्टीकोन ठेवणारे तसेच आपल्या स्वप्नांची अवहेलना करणाऱ्यांपासून नेहमी सावध राहावे’. ते सांगतात की, ‘तुमचा समूह हा अयशस्वी आणि अपयशाशिवाय कधीच विकसित होवू शकत नाही. अपयश हे यशापेक्षा अधिक रोचक आणि शिक्षाप्रद आहे’.

(४) स्टार्टअप साठी संवाद आणि संस्कृतीची गरज आहे :-

संवाद आणि संस्कृती कोणत्याही स्टार्टअपच्या यशाला अनिवार्य आहे. रॉनी सांगतात की, ‘संस्कृती ही यशस्वी प्रयत्नांची संजीवनी आहे आणि उत्तम संवाद हा कोणत्याही कंपनीच्या संस्कृतीला मजबुती प्रदान करतो’. संस्थापकांना शिष्टाचार, संपूर्णता, आकर्षण, स्पष्टता यांच्या सोबतीने दुस-याशी संवाद साधता आला पाहिजे. त्या दिवसात दूरदर्शनने यूटीव्हीचा एक कार्यक्रम रद्द केला त्यावेळेस रॉनी यांनी आपल्या टीम बरोबर स्पष्ट व थेट संवाद साधला आणि त्यांच्या सहयोगानेच उशिरा वेतन मिळूनही कोणत्याही किंतु शिवाय सहयोगी त्यांच्या पाठीशी ठाम उभे राहिले.

आपल्या कार्यालयात तडक भडक व दिखाऊपणापेक्षा सजीवता, संपर्क, आणि उर्जेचा एक भाव असला पाहिजे.  टाउन हॉल आणि कार्यालयातील लोकांबरोबर बसून संवाद साधून संस्कृतीच्या निर्माण आणि त्याच्या सुदृढीकारणासाठी एक महत्वपूर्ण भूमिका घेऊ शकतात. यामध्ये संस्थापकाने काय संवाद साधला यापेक्षा तो कोणत्या भावनेने साधला हे महत्वाचे असते. हास्य व बुद्धिमत्तेच्या भावनेचा संवाद अधिक महत्वपूर्ण ठरू शकतो. रॉनी वर्षाअखेरीस आपल्या सगळ्या कर्मचाऱ्यांना एक इमेल लिहितात ज्यात येणाऱ्या वर्षाचे प्रेरणादायक स्वरुपाचे निर्णय घेऊन त्याचे समालोचन करण्यावर एक प्रकाश टाकला जातो.

(५) नव्या प्रचाराची ओळख :-

संस्थापकांना नव्या प्रणालीच्या अनुभवासाठी ‘वळणाच्या जवळपास बघण्याचा’ दृष्टीकोन असण्याव्यातिरिक्त जे त्यांच्या धैर्याचे खच्चीकरण करण्याच्या मार्गावर आहेत त्यांच्याकडे सुद्धा एक दृष्टीकोन ठेवला पाहिजे. नित्य नव्या विश्लेषणाद्वारे तुम्ही नव्या संधी शोधू शकतात कारण जोखमीच्या व चुकीच्या मार्गावर जाणाऱ्या पावलांना ओळखणे अधिक कठीण आहे. रॉनी सांगतात की, ‘आपल्या यशाच्या मार्गावर अडथळे आणणाऱ्यांना चिन्हित करणे हे कोणत्याही व्यवसायाचा एक कठीण पैलू असतो’. याव्यतिरिक्त तोटा किंवा नुकसानी मध्ये घट करणे, तयार योजनेची अंमलबजावणी करून मार्ग बदलने हे सुद्धा अवघड आहे व हे रॉनी आपल्या ‘जोकर और डान्स पे चान्स’ सारख्या काही फ्लॉप सिनेमाद्वारे समजू शकले. ते मान्य करतात की या सिनेमाच्या निर्मितीच्या मध्ये सगळे आलबेल दिसत असून त्यांची इच्छा असूनही ते थांबवू शकत नव्हते.

(६) संधीने दार ठोठावल्यावर दार नक्की उघडा :-

संधीला ओळखून तिला बळकावण्याव्यतिरिक्त भारतात विशाल प्रमाणात असंघटीत बाजारातील शक्तीला ओळखण्याचा प्रयत्न करा. रॉनी सांगतात की, ‘वर्तमानात तुम्हाला आधीपेक्षा अधिक जोमाने एका मोठ्या चित्राला दुसऱ्यांपेक्षा कितीतरी पटीने, लवकर व उत्तम प्रकारे प्रसारित करण्याची गरज आहे’. वास्तविक त्यांनी आपल्या कारकीर्दीच्या प्रारंभी एका परदेशी दौऱ्यादरम्यान योगायोगाने टूथब्रश बनविणारी मशिनरी बघून भारतात मिळणाऱ्या एका मोठ्या संधीचा मागोवा घेत ब्रिटनहून मशिनरी आयात करून याच्या निर्मितीत एक भक्कम पाऊल ठेवले.

(७) बदलासाठी मोठ्या मार्गाचा अवलंब करा :-

अनेक छोट्या संधींना पाठीमागे टाकून जीवनात बदल घडविण्यासाठी मोठ्या बिंदूंना ओळखणे. रॉनी सांगतात की, एका निश्चित स्तरापर्यंत जाण्यासाठी त्या संस्थेच्या संस्थापकांना एक आवश्यक दृष्टी व वेगाचे प्रदर्शन करणे गरजेचे आहे. उदाहरणादाखल त्यांनी भारतात केबल टीव्हीच्या एका संधीचा फायदा घेऊन डेमोच्याद्वारे बाजारात त्या दृष्टीने शिक्षित करण्याव्यतिरिक्त घरोघरी जाऊन लोकांना त्याबद्दल माहिती दिली. हॉटेलच्या शृंखलेला उपभोक्त्यांच्या रुपात स्वतःला साकारले. तसेच त्यांनी झी टीव्हीला साहित्य उपलब्ध करवून या उपग्रहाच्या लहरींवर स्थान मिळविले आणि नंतर विजय माल्ल्यांच्या स्वामित्व असलेल्या विजय टीव्हीचे हक्क मिळविण्यात यशस्वी झाले.

(८) सकारात्मक विचारधारा ठेवणे :-

सदैव सकारात्मक विचारसरणी अंगीकारणे, पण जग नेहमी एका उमेदीवर चालत नाही. रॉनी सांगतात की, ‘जे लोक स्वतःच्या लक्षावर ध्यान केंद्रित करून आपले सर्वस्व पणाला लावतात तेच यशाचे खरे मानकरी असतात’. याशिवाय त्यांचे मानणे आहे की कोणत्याही कौटुंबिक आर्थिक परिस्थितीचे रडगाणे गाणे किंवा उच्च शिक्षण व पर्याप्त पैशांची कमतरता असण्याची बतावणी चालत नाही. ते दर्शवितात की, ‘स्वतः मधील विश्वासाची भावना असमानतेच्या खुणा पुसण्याच्या मानसिकतेत परिवर्तन घडवितात’. मोठ्या शहरांच्या तुलनेत छोट्या शहरांच्या संस्थापकांना संधीच्या कमतरतेवर पश्चातापाची वेळ ही नाहीच्या बरोबर असते कारण तो एक ग्रामीण भारतच आहे जिथे येणाऱ्या दिवसात संधीचे वारे वाहणार आहे, मग ते डिजिटल मिडिया किंवा आयटीचे क्षेत्र असो.

रोनी सांगतात की, भविष्य उजळण्याची वाट बघू नका पण दृढ विश्वासाने ती मिळवण्याचा प्रयत्न करा. ते ही गोष्ट आपला सिनेमा ‘रंग दे बसंती’ च्या आठवणींना उजाळा देत सांगतात की जिला अनेक टीकाकारांनी ‘तुक्का’ ठरविण्याची कोणतीही कसर ठेवली नाही. या सिनेमाचे प्रदर्शन पण अनेक वादाच्या भोवऱ्यात अडकले होते. विशेषकरून यांना देशाच्या सैन्य प्रमुखांची मान्यता मिळवायची होती आणि नशिबाने ती मिळाली.

(९) विकासाच्या ध्येयाने वेडे न बनणे:

संस्थापकांना गुंतवणूकदारांचे लक्ष व घटनाक्रमावर ध्यान केंद्रित करण्याव्यतिरिक्त व्यावसायिक रणनीती, टीम ब्रांडच्या स्तरावर ध्यान केंद्रित करणे गरजेचे आहे. कोणत्याही व्यवसायाच्या संक्रमनाच्या काळात हितचिंतकांच्या हिताचा विचार करून संस्थापकांना आपले जहाज मध्यावर सोडण्यापेक्षा दुसऱ्यांना सुपूर्त करण्याचा विचार अधिक हितकारी आहे. भारत, अमेरिका, कॅनडा जपान सहित अनेक देशांत आपली गुंतवणूक व मोठ्या कंपन्यांच्या आपल्या अनुभवाच्या आधारे रॉनीचे मानणे आहे की जरी गुंतवणूक व्यावसायिकांसाठी नवीन मार्ग खुले करीत असले तरी हे सुनिश्चित करणे व्यावसायिकांचे काम आहे की कोणत्याही गुंतवणूकदारांबरोबर कोणत्याही स्तरावर धोका होता कामा नये.

(१०) तुमच्या ध्येयापासून विचलित होऊ नका :-

रॉनी सांगतात की, ‘जे ध्येय तुम्ही निश्चित केले आहे त्यावर तुम्ही ठाम रहा कठीण वेळेला सामोरे जाण्याची तयारी ठेवा. कठीण परिस्थिती तुम्ही कशा पद्धतीने हाताळता हे तुमच्यातल्या चपळतेवर निर्भर आहे. ते गंमतीत सांगतात की त्यांना कितीतरी वेळेस ‘कैट ऑफ २० लाइव्स’ च्या खिताबांनी नावाजले आहे आणि प्रत्येक वेळेस त्यांचे परतणे यशस्वी झाले. ते सांगतात की, ‘आपल्या स्वप्नांवर विश्वास ठेवा व प्रत्येक क्षण त्यासाठीच जगा’. व्यावसायिकतेच्या या प्रवासाच्या डोहात प्रत्येकजण पोहू शकतो, इथे तुमची पार्श्वभूमी किंवा शैक्षणिक योग्यता विचारात घेतली जात नाही. पण यशासाठी हा एक किंवा दोन वर्षाचा प्रवास नसून लांबचा प्रवास करावा लागतो. ‘उद्यमीता एक सहल नसून एक यात्रा आहे’. उद्यमशिलतेमध्ये संस्थापक एकापेक्षा अधिक डाव खेळू शकतो. ते कब्बडी आणि ग्रामीण व्यवसायाच्या आपल्या अनुभवाचे उदाहरण देतांना सांगतात की, ‘एक यशस्वी संस्थापक स्वतःला एका नव्या उंचीवर घेऊन जाऊ शकतो, मात्र त्याच्यातील जिज्ञासा, संशोधक वृत्ती जागरूक असणे गरजेचे आहे.

रॉनी सांगतात की, ‘सफलता, महत्वकांक्षा, भूक, ध्येय आणि क्षमता ही अंतर्मनामधून येते’. कुणाप्रती लक्ष केंद्रित करणे, प्राथमिकता, सहानुभूती आणि इमानदारी एखाद्या व्यावसायिकाच्या अनुभवला दृढ बनविते. शेवटी ते सांगतात की, ‘आपल्या स्वप्नांना पूर्ण करण्याचे स्वप्न बघा आणि जेव्हा त्याची पूर्तता होईल तेव्हा उघड्या डोळ्यांनी स्वप्न बघण्याची सवय लावा’.

याशिवाय या पुस्तकाच्या समर्थनाची एक पूर्ण शृंखला आहे जिचे काही नमुने खाली दिले आहेत.

‘मला पूर्ण विश्वास आहे की हे पुस्तक भारताच्या तरुण पिढीच्या स्वप्नपूर्तीसाठी त्यांना प्रोत्साहित करेल व याच पद्धतीने ते करोडो भारतीयांना चांगल्या जीवनाची पूर्तता करण्यासाठी नवीन योजनेच्या शोधासाठी आपली उर्जा समर्पित करू शकतील’. ( नरेंद्र मोदी, पंतप्रधान )

‘माझे मानणे आहे की रॉनीमध्ये महान नेतृत्वाचे सगळे गुण उपलब्ध आहेत मग ते आशावाद आणि जिज्ञासा यांच्या भावनेला आत्मसात करण्याचे असो, जोखमेचे काम असो किवा नेहमी उत्कृष्ट करण्याच्या पाठपुराव्याचा असो’.(बॉब आयगर, द वाल्ट डिस्ने कंपनी )

‘मला उमेद आहे की रॉनीची गोष्ट आयुष्यात पुढे जाण्याचे स्वप्न बघणाऱ्या उद्यामिंसाठी एक मोठा संकेत ठरू शकेल’. (जेम्स मर्डोक, २१ वी सेन्चुरी फॉक्स )

‘व्यावसायिक दृष्टीकोन, रचनात्मक आणि साहसापेक्षा अधिक काय करायचे व काय नाही करायचे हे ओळखून एखाद्या व्यवसायातून बाहेर निघून दुसरीकडे प्रवेशासाठी जाणे व कुशाग्र बुद्धिमत्तेसाठी आहे’. (किशोर बियाणी, फ्युचर ग्रुप)

चांगला व्यावसायिक व्यक्तिगत यशाचा अनुभव करतो. महान उद्यमी आपल्या यशाला अधिक पटीने वाढवून आपल्या बरोबर दुसऱ्यांना पण पुढे जाण्यासाठी मदत करतो. रॉनी एक महान उद्यमी आहेत’. (आनंद महिंद्रा, महिंद्रा समूह)

‘हे एक असे पुस्तक आहे ज्याची प्रेरणा एका उभरत्या राष्ट्राला गरजेची आहे’. (नंदन निलकेणी, सह-संस्थापक इंफोसिस)

अनुवाद : किरण ठाकरे