Authored by म. टा. प्रतिनिधी | महाराष्ट्र टाइम्स | Updated: Jun 8, 2022, 12:37 PM
दिल्ली ही भारताची राजधानी आहे हे सर्वांनाच माहिती आहे. परंतु, दिल्ली भारताची राजधानी नसती, तर कोणते शहर राजधानीसाठी योग्य असते? या प्रश्नाचे उत्तर आहे नाशिक! होय, अगदी खरे आहे.
- १८६५ मध्ये सर जॉर्ज कॅम्पबेल यांच्या प्रस्तावावर दीर्घकाळ चर्चा
- पुणे आणि मुंबईच्या तुलनेत नाशिक ठरले होते उजवे
- प्रस्ताव पाठविण्यापूर्वी दीर्घकालीन चर्चा अन् संशोधनही
नाशिक : दिल्ली ही भारताची राजधानी आहे हे सर्वांनाच माहिती आहे. परंतु, दिल्ली भारताची राजधानी नसती, तर कोणते शहर राजधानीसाठी योग्य असते? या प्रश्नाचे उत्तर आहे नाशिक! होय, अगदी खरे आहे.
अभेद्य घाटमाथे, सह्याद्रीच्या डोंगररांगा, आल्हाददायक वातावरण, अनेक नद्या, पुरेसे पाणी, पूर्व-उत्तर-दक्षिणेला जोडणारा रेल्वेमार्ग, उत्कृष्ट द्राक्षे, इटालियन चवीची वाइन, बुद्धिवंत मंडळी अशा वैविध्यांनी नटलेले नाशिक शहर भारताची राजधानी व्हावे, यासाठी सन १८६५ मध्ये सर जॉर्ज कॅम्पबेल यांनी दिलेल्या प्रस्तावावर ब्रिटिश प्रशासनात दीर्घकाळ चर्चा झाल्याची नोंद समोर आली आहे. हा प्रस्ताव स्वीकारला गेला असता, तर वाइन कॅपिटल म्हणून मिरवत असलेले नाशिक भारताची राजधानी म्हणूनही मान्यता पावले असते.
तत्कालीन भारतातील ब्रिटिश साम्राज्याची पहिली राजधानी कलकत्ता (आताचे कोलकाता). मात्र, कलकत्ता सोयीचे नसल्याने १८६२ च्या दरम्यान नव्या राजधानीयोग्य शहराचा शोध ब्रिटिशांनी सुरू केला होता. कोणते शहर राजधानीसाठी योग्य आहे, यावर ब्रिटिशांचा खल सुरू होता. त्यासाठी दीर्घ चर्चा आणि संशोधनही केले जात होते. नाशिक शहर भारताची राजधानी होण्यासाठी योग्य असल्याचा प्रस्ताव लिबरल पक्षाचे प्रतिनिधी आणि ब्रिटिशांचा भारतीय प्रशासक असलेले सर जॉर्ज कॅम्पबेल यांनी सन १८६५ मध्ये सादर केला होता. कॅम्पबेल यांनी नाशिकमध्ये राहून, संशोधन करून केवळ प्रस्ताव दिला असे नाही. तर नाशिक राजधानी व्हावी, यासाठी अगदी लंडनपर्यंत पाठपुरावा केला. त्यांच्या 'कॅपिटल ऑफ इंडिया' आणि 'मेमरीज् ऑफ माय इंडियन करिअर' या पुस्तकात यासंबंधीच्या नोंदी मिळतात. डब्लू. यूरिव्हीक यांच्या 'इंडिया इलिस्ट्रेटेड', तसेच 'द जॉग्रफी अँड क्लायमेट ऑफ इंडिया' या पुस्तकात सुद्धा नाशिकला राजधानी करण्याबाबत गांभीर्याने खल झाल्याचे उल्लेख मिळतात.
नाशिकसह पुणे, मुंबर्इच्या नावांचाही राजधानी म्हणून विचार झाला होता. परंतु, 'पुण्याच्या तुलनेत नाशिक उत्तम,' असा शेरा मिळाल्याने पुणे मागे पडले. मुंबर्इदेखील क्षेत्राने आणि बंदरदृष्ट्या लहान असल्याने भविष्यात राजधानीयोग्य ठरणार नसल्याने हे प्रस्ताव पुढील घडामोडींमुळे बारगळले. सर जॉर्ज कॅम्पबेल यांच्या प्रस्तावावर दीर्घकाळ चर्चा सुरू राहिली आणि अनेकांनी (कधीही नाशिकला भेट न दिलेल्यांनी) याला विरोधही केला.
अन् दिल्ली झाली राजधानी!
भारताचे तत्कालीन व्हाइसरॉय लॉर्ड हार्डिंग यांनी आपल्या साम्राज्याची राजधानी कलकत्ताऐवजी दिल्लीच हवी, याबाबतचे पत्र २५ ऑगस्ट १९११ रोजी शिमल्याहून ग्रेट ब्रिटन अर्थात, लंडनला पाठविले. हार्डिंग यांनी त्या पत्रात म्हटले होते, की दिल्ली भारताच्या केंद्रभागी असल्याने राजधानीचे शहर म्हणून ते फायदेशीरच ठरेल. अखेर दिल्लीला राजधानी करण्याची घोषणा जॉर्ज पंचमने १९११ मध्ये केली होती. पण, त्याला अधिकृत दर्जा १३ फेब्रुवारी १९३१ रोजी मिळाला.
नाशिकला विरोध कोणी अन् का केला?
सर जॉर्ज कॅम्पबेल यांनी ब्रिटिशांची भारतातील राजधानी नाशिकच होऊ शकते, यावर प्रस्ताव मांडल्यानंतर भारतातील अनेक ब्रिटिश अधिकाऱ्यांच्या भुवया उंचावल्या गेल्या. 'द जॉग्रफी अॅण्ड क्लायमेट ऑफ इंडिया' या २८ जानेवारी १८६७ रोजी प्रसिद्ध झालेल्या सविस्तर अहवालात सर कॅम्पबेल यांचा राजधानीबाबतचा प्रस्ताव आणि त्याविरोधात केलेल्या ब्रिटिश अधिकाऱ्यांची मते मांडण्यात आली. यातील काही मते खालीलप्रमाणे...
कॅम्पबेल चांगले मित्र असले, तरी कलकत्ताहून राजधानी दुसरीकडे न्यावी याबाबत मी त्यांच्याशी सहमत नाही. राजधानी ही मध्यभागीच असावी का? युरोपमधील बऱ्याच राजधान्या देशाच्या मध्यभागी नाहीत. अमेरिकेची राजधानी वॉशिंग्टनदेखील मध्यभागी नाही. याउलट म्यानमार व मलेशियाचा कारभार कलकत्त्यातून सांभाळणे सोयीचे असल्याने हे अधिक मध्यभागी आहे. महत्त्वाचे म्हणजे भारतात सर्वाधिक युरोपियन कलकत्ता येथे आहेत.
- सर रॉबर्ट माँटेगोमेरी (ब्रिटिश प्रशासक आणि नागरी सेवक)
सर चार्ल्स एडवर्ड ट्रेव्हेलियन यांच्या मतानुसार, स्थानिकांची राजधानी आणि ब्रिटिशांची राजधानी ही एकाच ठिकाणी नसावी अथवा जवळ नसावी. यामुळे अडचणीत भर पडू शकते. कॅम्पबेल म्हणतात तसं राजधानी दुसरीकडे नेण्याची गरज आहेच. परंतु, ते म्हणता ती जागा मध्यभागी नाही.
- सर चार्ल्स एडवर्ड ट्रेव्हेलियन (ब्रिटिश वसाहतीचे प्रशासक)
सर जॉर्ज कॅम्पबेलच्या म्हणण्यानुसार, नाशिकमध्ये पुरेसा पाणीपुरवठा उपलब्ध आहे. मात्र, रेल्वे अधिकाऱ्यांच्या म्हणण्यानुसार रेल्वे इंजिनासाठी पुरेसा पाणीपुरवठा होत नाही, अशी तक्रार येत आहे. दुसरी गोष्ट अशी, की येथे भरपूर नद्या, उपनद्या, कॅनॉल आहेत, असे कॅम्पबेल म्हणतात आणि येथे चांगले वातावरण आहे, असेही ते म्हणतात हे कसे शक्य आहे?
- विल्यम हॅमिल्टन (भूवैज्ञानिक)
काय म्हणाले होते कॅम्पबेल?
- पुण्यापेक्षा मला नाशिक हिरवेगार वाटले. दोघांचे वातावरण एकसारखे आहे. मात्र, नाशिक वरचढ
- इटालियन चवीची विनियार्ड असलेले, वाइन मिळणारे भारतातील एक ठिकाण म्हणजे नाशिक
- वाइनच्या टेस्टवरून त्या शहराच्या वातावरणाचा अंदाज येतो. यात नाशिक उत्तम ठरते
- उत्तर, दक्षिण आणि पूर्वेला जोडणारा रेल्वेमार्ग नाशिकमधून जातो. पुणे, मुंबईला जवळचे
- नियोजन केले, तर नाशिकमध्ये मुबलक पाणीपुरवठा होऊ शकतो
- औरंगजेबाने आपली राजधानी निवडताना नाशिकजवळच्या प्रदेशाला महत्त्व दिल्याचे दिसते
- भारतातील सर्वांत आरोग्यदायी शहर म्हणून नाशिक महत्त्वाचे
- आंब्याची उत्तम गोडी येथे अनुभवायला मिळते. भारतात अशी गोडी कोठेच अनुभवली नाही
- एकीकडे समुद्र आणि घाट, तर दुसरीकडे डोंगररांगामुळे राजधानी अभेद्य होऊ शकते
- गोदावरीमुळे शेतीसमृद्ध भूभाग नाशिकला लाभला आहे. सुपीक आणि अन्नधान्यासाठी महत्त्वाचे
- नाशिकमधील मंडळी विद्वान आणि बुद्धिवंत आहेत. हे राजधानीसाठी उत्तम ठरेल
- इथे थंड वातावरण अधिक चांगले आहे. दक्षिणेकडील धूळ-वारा इथे नाही
- पावसाळा पुण्यापेक्षा अधिक जास्त थंड व इतर सर्व बाबतींतसुद्धा अधिक आनंददायक आहे
- इथून राज्याचे काम आठ ते नऊ महिने कुठल्याही खंडाविना सुरळीत चालवता येईल
- हिवाळ्यात गव्हर्नर जनरल आणि इतर सरकारी सदस्य भारतचा दौरा करू शकतील
